Ziemia zdobyta i pozostająca wciąż do zdobycia (Hi ‒ Syr) Colloquium Biblijne
ks. prof. Wojciech Pikor
Trzecia część kanonu chrześcijańskiego jest stworzona z ksiąg mądrościowych. Mimo swojej różnorodności, każda z tych ksiąg przypomina, iż objawienie nie usuwa w wierzącym części przynależącej do doświadczenia ludzkiego. Księgi mądrościowe opowiadają o poszukiwaniu najgłębszego zrozumienia Boga, świata i człowieka. W tym celu pisma te sięgają po wszystkie narzędzia, którymi posługuje się język, szczególnie gatunki literackiego popularne na starożytnym Bliskim Wschodzie: prozę, pieśń, poezję, dialogi filozoficzne, aforyzmy i przysłowia. Ze wszystkimi swymi charakterystykami, ale też przeciwieństwami, księgi mądrościowe stanowią wraz z Tora nierozerwalną całość, przynależą do tego samego kanonu. Mimo nierzadko złożonego procesu powstania prawdziwa mądrość spotyka się ostatecznie z wolą Bożą wyrażoną w Torze.
W odniesieniu do ziemi literatura mądrościowa koncentruje się na człowieku, który dzieli uwarunkowania ludzkiej natury i zamieszkuje w konkretnej ziemi. Teksty te kładą nacisk na to, co uniwersalne, a nie na to, co partykularne. Inaczej niż księgi historyczne, które zajmują się konkretną historią Izraela, teksty mądrościowe sięgają po ludzie doświadczenie pozostające obowiązującym w każdym czasie i miejscu. W rezultacie ziemia jest wciąż obecna, podobnie jak w tekstach o stworzeniu, jako przestrzeń podarowana ludzkiej egzystencji.
Nawet jeśli porządek ksiąg mądrościowych nie zawsze jest stały, Księga Hioba jest zwykle umieszczana na początku korpusu. Hiob jest wprowadzony bez żadnej genealogii, przez co nie można widzieć w nim członka ludu Izraela.
Jego ziemia jest określona jako Uz (Hi 1,1), miejsce zwykle łączone z terenem Arabii, co potwierdzałoby tradycję widzącą w nim osobę pochodzącą ze świata pogańskiego. Bóg Hioba jest Bogiem Stwórcą, gdyż Jego prawem jest prawo stworzenia a nie Tory: „Bojaźń Boża ‒ zaiste mądrością, roztropnością zaś ‒ zła unikanie” (Hi 28,28).
Poświadczony przez Księgę Hioba uniwersalizm jest ważną podpowiedzią dla zrozumienia roli Mądrości w tej grupie tekstów. Nawet jeśli ziemia Izraela występuje w kilku psalmach przywołujących historię podboju, ta specyficzność geograficzno-etniczna ziemi nie znajduje się w centrum refleksji mądrościowej. Wydaje się, iż ziemia ( ,ereṣ) odwołuje się do ziemi ( ,ăḏāmāh) z opowiadań o stworzeniu z początku Biblii: szczegółowe ustępuje miejsca uniwersalnemu. W tych tekstach uwaga koncentruje się na spotkaniu między mądrością ludzką i wolą Bożą. To spotkanie wpisuje się w przestrzeń całego stworzenia, wykraczając poza granice ziemi obiecanej Izraelowi przez Boga.
W różnorodności psalmów znaleźć można również odniesienia do ziemi konkretnej, jaką jest ziemia Izraela. I tak w Ps 42 psalmista wygnany daleko od ziemi ojczystej wypowiada swoją nostalgię za ziemią jako pragnieniem bliskości z Bogiem. Oddalony od swego kraju, wie, że Bóg pozostaje na zawsze jego ucieczką i schronieniem. W Ps 44 wierzący rozpacza z powodu utraty ziemi darowanej mu przez Boga: „Na rzeź nas wydałeś jak owce i rozproszyłeś nas między pogan” (Ps 44,12). Przywołuje wydarzenia relacjonowane w księgach historycznych: „Ty własną ręką wygnałeś pogan, a ich zasadziłeś, starłeś narody, a im dałeś przestrzeń” (Ps 44,3). To odwołanie wpisuje się w kontekst przymierza Jahwe ze swoim ludem, a zatem w dług zaciągnięty przez człowieka wobec Boga: „Bo nie zdobyli kraju swoim mieczem ani ich nie ocaliło własne ramię, lecz prawica i ramię Twoje, i światło Twego oblicza, boś ich umiłował” (Ps 44,4). W psalmie modlący nie dopuszcza myśli o swoich grzechach, zachęca Boga do interwencji, która położy kres upokorzeniu Izraela: „Ocknij się! Dlaczego śpisz, Panie? Przebudź się! Nie odrzucaj na zawsze!” (Ps 44,24).
Inne psalmy przywołują perspektywę narodową: wspominają podbój i zajęcie ziemi (por. Ps 68; 78; 83; 105; 108; 136 itd.) lub wypowiadają lament nad utraconą ziemią (por. 60; 74; 79; 80; 89; 106; 137), bądź też wyśpiewują triumfalny powrót z wygnania: „Gdy Pan odmienił los Syjonu, byliśmy jak we śnie. Wtedy usta nasze były pełne śmiechu, a język wołał pełen radości. Wtedy mówiono między poganami: «Wielkodusznie postąpił z nimi Pan!» (Ps 126,1-2). Ważniejszą jednak kwestią w psalmach jest powszechny wymiar prawa Bożego. Ps 47 ogłasza panowania Jahwe nad całym stworzeniem, które manifestuje się poprzez wybranie Izraela. Do promowania powszechności prawa Bożego jest powołana Jerozolima wraz ze swoją świątynią, o czym mówi Ps 48. Jeszcze wyraźniej znaczenie powszechnej wyjątkowości Izraela jest proklamowana przez Ps 87: „Wymienię Rahab i Babel wśród tych, co mnie znają; oto Filistyni i Tyr razem z Kusz powiedzą: «Ten i ten się tam urodził». O Syjonie zaś będzie się mówić: «Każdy na nim się narodził, a Najwyższy sam go umacnia»” (Ps 87,4-5).
Tradycja żydowska przypisuje powstanie psalmów Dawidowi, natomiast Salomonowi cztery. Znana powszechnie mądrość tego króla była zasługą Bożej mądrości, która została mu udzielona (por. 1 Krl 3,12; 4,31; 5,7). W tekstach napisanych po hebrajsku (Prz, Koh, Pnp) ziemia nie odgrywa jakiejś roli. Żaden z tych tekstów nie zajmuje się historią ziemi Izraela lub jakiś jej szczególnym wymiarem. Natomiast czwarty z tekstów przypisywanych Salomonowi, napisany w języku greckim w I wieku przed Ch., Księga Mądrości, podejmuje refleksję nad mądrością w stworzeniu i w wydarzeniach historii zbawienia, w szczególności exodusu.
Ziemia w tym kontekście pojawia się w zachętach do odrzucenia idolatrii. Wprawdzie w tekstach Księgi Mądrości opowiadających o wyjściu bohaterem negatywnym jest przede wszystkim Egipt, to pewną rolę odgrywają też pierwotni mieszkańcy Kanaanu. Są przedstawieniu jako zatwardziali bałwochwalcy, których karze Bóg: „Bo i dawnych mieszkańców Twojej świętej ziemi znienawidziłeś za ich postępki tak obrzydliwe: czarnoksięstwa, niecne obrzędy, bezlitosne zabijanie dzieci, krwiożercze ‒ z ludzkich ciał i krwi ‒ biesiady wtajemniczonych spośród bractwa, i rodziców mordujących niewinne istoty. Chciałeś ich wytracić ręką naszych przodków, by godnych otrzymała osadników ‒ dzieci Boże ‒ ta ziemia, u Ciebie nad wszystkie cenniejsza” (Mdr 12,3-7). Musieli zostać oni pokonani przez Izraelitów, którzy są przedstawieni jako nieidący na żaden kompromis z kultem idolatrycznym: „Ty zaś, Boże nasz, jesteś łaskawy i wierny, cierpliwy i miłosierny w rządach nad wszystkim. Nawet gdy zgrzeszymy, Twoimi jesteśmy, skoro uznajemy moc Twoją; ale nie będziemy grzeszyć, bo wiemy, żeśmy za Twoich poczytani. Ciebie znać ‒ oto sprawiedliwość doskonała; pojąć Twą moc ‒ oto źródło nieśmiertelności. Nie zwiódł nas ani niecny ludzki wymysł, ani bezużyteczne dzieło malarzy ‒ wizerunek, poplamiony różnymi barwami, których widok roznamiętnia głupich, iż pożądają bezdusznej postaci z martwego obrazu. W złych rzeczach się kochają, takich nadziei też są warci ich twórcy, miłośnicy, czciciele” (Mdr 15,1-6). Autor nie wchodzi tu w szczegóły historyczne, zadawalając się sięgnięciem po niektóre wspomnienia z historii zbawienia dla zaatakowania idolatrii.
Księga Syracha, stosunkowo późny tekst mądrościowy (ok. 180 r. przed Ch.) przedstawia strukturę podobną do Księgi Mądrości. Dzieli się na trzy części: powiedzenia mądrościowe (1‒23), mądrość w stworzeniu (24‒43), mądrość w historii (44‒51). Ostatnia część zawiera refleksję nad historią Izraela, której częścią jest pochwała jej wielkich bohaterów. Warto zauważyć, jak ziemia jest przywoływana w kontekście uniwersalistycznym (Syr 36,17: „Niech wszyscy na ziemi poznają, że jesteś Panem i Bogiem wieków”). Autor podejmuje niektóre tematy obecne w pierwszych rozdziałach Księgi Rodzaju: ziemia jest pełna darów Bożych (Syr 16,29); człowiek pochodzi z ziemi (Syr 17,1; 33,10), powróci do niej, wygnany z raju z powodu swego grzechu (Syr 17,1). Zostaje podkreślony również powszechny wymiar powołania Abrahama: „Dlatego Bóg przysięgą zapewnił go, że w jego potomstwie będą błogosławione narody, że go rozmnoży jak proch ziemi, jak gwiazdy wywyższy jego potomstwo, że da mu dziedzictwo od morza aż do morza i od Rzeki aż po krańce ziemi” (Syr 44,21).
Ta niezmierzona rozległość ziemi obiecanej musi być postrzegana w relacji do błogosławieństwa, które ma stać się poprzez pośrednictwo Abrahama. Równocześnie eksponuje się w pochwale Jozuego i jego zwycięstw nad ludami ziemi o wiele mniej zniszczenie tych ludów niż fakt, że rozpoznają one swoje postępowanie jako wyraz zachowania właściwego nieprzyjacielowi Boga. Ludy zostaną zwyciężone, „aby poznały jego oręż, że wojnę toczy wobec Pana” (Syr 46,6). Wewnątrz listy sławnych osób autor wprowadza opowiadanie o zniszczeniu Królestwa Północnego, o którym mówi posługując się terminologią charakterystyczną dla ksiąg historycznych: „Mimo to jednak lud się nie nawrócił i nie odstąpił od swoich grzechów. Został przeto uprowadzony daleko od swej ziemi i rozproszony po całym świecie” (Syr 48,15). Zburzenie Jerozolimy zostaje przywołane jako konsekwencja grzechów popełnionych przez królów, z których tylko trzech otrzymało ocenę pozytywną: „Oprócz Dawida, Ezechiasza i Jozjasza wszyscy dopuszczali się przestępstw, opuścili bowiem prawo Najwyższego. Królowie Judy zniknęli. Dali bowiem moc swoją innym i chwałę swoją narodowi obcemu, który podpalił wybrane Miasto Przybytku i spustoszył jego ulice” (Syr 49,4-6). W tym wypełnia się proroctwo Jeremiasza: „Naród mój był trzodą zbłąkaną, ich pasterze zaprowadzili ją na górskie manowce; chodzili z góry na górę, zapomnieli o swym legowisku. Każdy, kto ich spotkał, pożerał ich. Nieprzyjaciele ich mówili: «Nie popełniamy występku, bo zgrzeszyli przeciw Panu, pastwisku sprawiedliwości, nadziei ich przodków, Panu»” (Jer 50,6-7). Podobnie jak w księgach historycznych, czas wygnania jest przesłonięty milczeniem. Za to powrót, a w szczególności naprawa świątyni ze strony arcykapłana Szymona II (ok. 200 r. przed Ch.), są przedmiotem wyjątkowej pochwały. Podobnie jak wcześniej, jest się świadkiem utraty znaczenia przez ziemię i władzę polityczną na rzecz świątyni i praktyk kultowych.
Na zakończenie omawiania ksiąg mądrościowych można podkreślić dwie zbieżności wewnątrz nich: z jednej strony mądrość i Tora pokrywają się ze sobą: „Tym wszystkim jest księga przymierza Boga Najwyższego, Prawo, które dał nam Mojżesz, jako dziedzictwo plemionom Jakuba” (Syr 24,23); z drugiej strony ziemia Izraela przesuwa się w stronę symbolu całego świata. To jest wyraźnie zauważalne w Syr 24: ziemia Izraela staje się modelem całej powierzchni ziemi jako przestrzeń dla ludzkiej egzystencji i szukania Boga. „Na falach morza, na ziemi całej, w każdym ludzie i narodzie zdobyłam panowanie. Pomiędzy nimi wszystkimi szukałam miejsca, by spocząć ‒szukałam w czyim dziedzictwie mam się zatrzymać. Wtedy przykazał mi Stwórca wszystkiego, Ten, co mnie stworzył, wyznaczył mi mieszkanie i rzekł: «W Jakubie rozbij namiot i w Izraelu obejmij dziedzictwo!»” (Syr 24,6-8).
