Nowa koncepcja ziemi w Nowym Testamencie Colloquium Biblijne
ks. prof. Wojciech Pikor
Przekształcenie
Jaki jest zakres przekształcenia, które Jezus wnosi do Starego Testamentu? Jest to jedna z najbardziej delikatnych kwestii w interpretacji Biblii hebrajskiej. W relacji do ziemi zostało podkreślone zerwanie, które dokonuje się w osobie Jezusa Chrystusa. Jednakże to zerwanie stanowi element kontynuacji, o której mówi Pismo, szczególnie księgi prorockie. W tej ostatniej części zostanie pokazane, jak koncepcja Mesjasza zostaje skorelowana w życiu, śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa z koncepcją ziemi. Jest prawdą, że Jezus w czasie swojej działalności publicznej właściwie nie wyszedł poza granice Izraela. Jednakże po Jego śmierci i zmartwychwstaniu Jego uczniowie nie zatrzymują się w Jerozolimie, lecz ruszają w świat z dobrą nowiną. Ziemia, jak zostało to obiecane w Starym Testamencie, stała się źródłem błogosławieństwa, które ma się rozciągnąć na całą powierzchnię ziemi. To delikatne, aczkolwiek radykalne przekształcenie koncepcji ziemi ukazuje się otwarcie w Dziejach Apostolskich i w Apokalipsie.
1. Dzieje Apostolskie
Dzieje stanowią arche-początek ciała, którym jest Kościół kontynuujący obecność Jezusa w świecie. Już w czasie ziemskiego życia Jezusa ta przemiana zmierzała ku swej realizacji. Z Dziejami Apostolskimi, z którymi zaczyna się historia pierwotnego Kościoła, powrót Jezusa do Boga Ojca przynosi otwarcie nowej geografii historii zbawienia. Program, który zmartwychwstały Pan przekazuje swoim uczniom, nakazuje przejście od ziemi Izraela do powierzchni całej ziemi: „gdy Duch Święty zstąpi na was, otrzymacie Jego moc i będziecie moimi świadkami w Jerozolimie i w całej Judei, i w Samarii, i aż po krańce ziemi” (Dz 1,8).
Wewnątrz ksiąg Nowego Testamentu Dzieje Apostolskie mogą być porównywane z księgami historycznymi. W podobny sposób, jak te księgi wskazywały Izraelowi modalność życia Torą, tak Dzieje opisują, jak wspólnota uczniów ma wcielić orędzie i życie Jezusa, który się oddalił. Wraz z Dziejami przesuwa się centrum historii: potrzeba teraz ruszyć z Jerozolimy na granice świata. To przejście nie jest oczywiste. Apostołowie w momencie odejścia Jezusa pytają się: „Panie, czy w tym czasie przywrócisz królestwo Izraela?” (Dz 1,6). Ukształtowani przez ziemskie obrazy królestwa uczniowie oczekują, że Jezus je przywróci, dlatego chcą znać termin, w którym to nastąpi. Tymczasem Jezus odrzuca to gorączkowe oczekiwania końca czasów, by przyjąć i głosić królestwo: „Nie wasza to rzecz znać czasy i chwile, które Ojciec ustalił swoją władzą” (Dz 1,7). Duch, który zostanie im udzielony, nie będzie służył przywróceniu królestwa Izraela, lecz wesprze ich w byciu „świadkami […] aż po krańce ziemi’ (Dz 1,8).
2. Ekspansja
Pierwszych siedem rozdziałów Dziejów, w których wyróżniającą pozycję zajmuje Piotr, rozgrywa się w Jerozolimie. Pierwszymi odbiorcami dobrej nowiny są mieszkańcy miasta świętego. Dopiero męczeństwo Szczepana spowoduje pierwsze wyjście z miasta w przepowiadaniu Filipa w Samarii na północy i w Gazie na południu (Dz 8). Rozdz. 9 wprowadza osobę Szawła, który będzie głównym bohaterem rozszerzenia się Ewangelii aż po krańce świata. Piotr pojawia się w rozdz. 10, gdzie w domu Korneliusza, rzymskiego setnika, w Cezarei, dociera do niego prawda o powołaniu pogan do zbawienia. Nowe wylanie Ducha potwierdzi powołanie Kościoła do bycia wspólnotą obejmującą pogan i Żydów. Będzie o tym mówił Paweł, podkreślając rolę Jezusa: „On bowiem jest naszym pokojem. On, który obie części ludzkości uczynił jednością, bo zburzył rozdzielający je mur ‒ wrogość” (Ef 2,14). „Ja nie wstydzę się Ewangelii, jest bowiem ona mocą Bożą ku zbawieniu dla każdego wierzącego, najpierw dla Żyda, potem dla Greka” (Rz 1,16). Od rozdz. 13 Paweł pozostaje motorem napędowym działalności misjonarskiej w poszukiwaniu modus vivendi dla wspólnoty składającej się z Żydów i pogan. Nawet jeśli pojawiają się trudności, decyzje soboru jerozolimskiego (Dz 15) pozwalają na wypracowaniu kompromisu.
Piotr, który w Dziejach nie wychodzi poza granice Izraela, znika stopniowo z tekstu, podczas gdy Słowo rozszerza się poza granice ziemi świętej. Antiochia (Dz 11,19) staje się centrum wspólnoty nowego modelu, w którym Żydzi i poganie się jednoczą dla rozwoju wymiaru uniwersalnego zbawienia, który odkryli w Chrystusie. Pozycja geograficzna miasta, poza granicami Izraela (Antiochia leży w Syrii nad rzeką Oronte), sama w sobie stanowi pouczenie. Paweł zostaje powołany w Antiochii do zorganizowania wyprawy misyjnej. Miasto stanowi centrum intensywnej działalności prozelitów zwróconej ku całemu ówcześnie znanemu światu. Tak jak śmierć Szczepana posłużyła za detonator ekspansji misyjnej poza Jerozolimę, tak przywództwo Jakuba na soborze jerozolimskim pozwoliło na nowe zrozumienie sposobu odbudowania „upadłego namiotu Dawida” (Am 9,11 cytowany przez Jakuba w Dz 15,16). Kontekst cytatu modyfikuje radykalnie sens proroctwa Amosa. Prorokowi chodziło o podbicie Edomu i ościennych terytoriów przez odrodzoną monarchię dawidową. Tu natomiast chodzi o zaniesienie zbawienia do reszty ludzkości: „aby pozostali ludzie szukali Pana i wszystkie narody, nad którymi wzywane jest imię moje ‒ mówi Pan, który to sprawia” (Dz 15,17).
Paweł jako apostoł narodów podróżuje przez Azję (Mniejszą) i Europę (Dz 16,9), mając za cel ostateczny Rzym. Dzieje opowiadają szczegółowo jego działalność misjonarską, która staje się modelem dla innych. Zwracając się najpierw do Żydów, kieruje się ostatecznie do pogan. Przełomowym momentem jest głoszenie Ewangelii w Antiochii Pizydyjskiej, w której wobec odrzucenia Chrystusa przez Żydów, Paweł i Barnaba dochodzą do wniosku: „Należało głosić słowo Boże najpierw wam. Skoro jednak odrzucacie je i sami uznajecie się za niegodnych życia wiecznego, zwracamy się do pogan. Tak bowiem nakazał nam Pan: Ustanowiłem Cię światłością dla pogan, abyś był zbawieniem aż po krańce ziemi” (Dz 13,46-47). Jerozolima zachowuje swoją funkcję punktu odniesienia, również dla Pawła, ale pojawiają się inne miasta, które oczekują na Ewangelię. Ekskluzywna centralność Jerozolimy i ziemi świętej dobiegła kresu. Wspólnoty wierzących nie są już więcej zwrócone w kierunku miasta świętego, lecz pozostają w Chrystusie zmartwychwstałym w różnych miejscach, w których żyją uczniowie Jezusa. Ziemia Izraela nie znikła: pozostanie dla chrześcijan ziemią „fundującą”. Jednak wspólnoty rozwijają się na terytoriach zawsze szerszych. Granice królestwa Bożego ‒ przedmiot przepowiadania apostołów, rozciągają się już „po granice ziemi” (Dz 1,8).
3. Apokalipsa
Księga Apokalipsy przynależy do gatunku literackiego, który był równocześnie popularny wśród chrześcijan, ale też budził pewne podejrzenia co do swej autorytatywności. Uprzedzenia zostały przezwyciężone poprzez rozpoznanie wymiaru profetycznego tej księgi, jak również centralnego miejsca, jakie zajmuje w niej osoba Chrystusa. W rezultacie księga podnosi i częściowo wyjaśnia bolesną kwestię dotykająca pierwotnego Kościoła: jak tłumaczyć rozdźwięk między królestwem już obecnym pośród nas dzięki zmartwychwstaniu Jezusa a bolesnymi doświadczeniami Kościoła poddanego prześladowaniom? Apokalipsa została napisana w celu rozszyfrowania tajemnicy i zagadki zła: jak wytłumaczyć po uwielbieniu Chrystusa zmartwychwstałego nieporządek i niesprawiedliwość wciąż obecne? Autor Apokalipsy stara się usprawiedliwić nadzieję chrześcijan, którzy nie potrafią zrozumieć i dla których księga pozostaje zamknięta. „Do kiedy?” – to jest krzyk sprawiedliwych prześladowanych, który wciąż trwa.
Liturgia Boża sprawowana w niebie swoim harmonijnym porządku przywołuje czas stworzenia i doskonałego kultu świątyni. Na ziemi wciąż ma miejsce stracie między siłami zła i siłami dobra, które się przeciąga tak dalece, że wzbudza niecierpliwość sprawiedliwych: „Dokądże, Władco święty i prawdziwy, nie będziesz sądził i wymierzał za krew naszą kary tym, co mieszkają na ziemi?” (Ap 6,10). Rozdz. 12 otwiera ostatecznie perspektywę nadziei. W tym gwałtownym starciu to Baranek zabity przynosi zwycięstwo. Gromadzi On swoją armię na górze Syjon (Ap 14,1). Zatem Jerozolima pozostaje punktem przejścia między niebem i ziemią. To przed nim (Synajem) wznosi sie Babilon, gdzie gormadzą się siły zła (Ap 17,5). Potężny głos z nieba ogłasza zwycięstwo Baranka (Ap 19,1) nad śmiercią i złem. Ostatnie dwa rozdziały Apokalipsy, które zamykają Biblię chrześcijańską, obwieszczają odnowienie stworzenia: „I ujrzałem ziemię nową i niebo nowe” (Ap 21,1). Tak wypełnia się proroctwo Izajasza: „Albowiem oto Ja stwarzam nowe niebiosa i nową ziemię; nie będzie się wspominać dawniejszych dziejów ani na myśl one nie przyjdą” (Iz 65,17).
4. Znaki uniwersalizmu
Na początku Księgi Rodzaju słowo „ziemia” oznaczało powierzchnię całego kosmosu, przestrzeń podarowaną człowiekowi do życia w harmonii i bliskości z Bogiem Stwórcą. Po złamania relacji przez grzech Adama Bóg obiecuje i daje Izraelowi część ziemi, w której relacja synowska ludu ze swoim Bogiem może być przeżywana. Wybór ziemi Izraela jako ziemi obiecanej ma na celu przywrócenie sakralności, obietnicy i błogosławieństwa przeznaczonych dla całej powierzchni Ziemi. W tej historii przymierzy ofiarowanych i często odrzucanych Jezus, syn Izraela, przynosi przez swoje posłuszeństwo synowskie wypełnienie powołania ludu i ustanawia na nowo w jej pierwotnej doskonałości relację z Ojcem, który znajduje w Nim powód do dumy: „To jest mój Syn umiłowany, w którym mam upodobanie” (Mt 3,17). Od tego momentu cała ziemia zostaje dotknięta przez tę ustanowioną ponownie relację. Tak jak U Izajasza, nowe stworzenie zostaje przedstawione w Apokalipsie pod postacią nowej Jerozolimy. „I Miasto Święte ‒ Jeruzalem Nowe ujrzałem zstępujące z nieba od Boga, przystrojone jak oblubienica zdobna w klejnoty dla swego męża” (Ap 21,2). Lecz ta nowa Jerozolima nie ma już świątyni jako swojego centrum. Nie istnieje już więcej jakieś szczególne miejsce zastrzeżone dla kultu: „A świątyni w nim nie dojrzałem: bo jego świątynią jest Pan Bóg wszechmogący oraz Baranek” (Ap 21,22).
Czytelnik kontemplujący niebieską Jerozolimę schodzącą na ziemię rozumie w pełni, iż to zstępujące z nieba miasto nie przypomina ziemskiej Jerozolimy nawiedzanej przez lud Starego Testamentu i przez samego Jezusa. Ta nowa Jerozolima przywołuje raczej pierwsze rozdziały Genesis i powrót do raju utraconego z powodu nieposłuszeństwa Adama. Miasto jest nawadniane, jak Eden, przez rzekę, zaś na brzegu tej rzeki rośnie drzewo życia, które liście leczą ludy (Ap 22,2). Charakterystyką ogrodu Eden i Jerozolimy zstępującej z nieba jest bycie właśnie miejscem, w którym zostają odnowione relacje miedzy córkami i synami Adama. Zwycięstwo Jezusa na siłami ciemności, nad grzechem i śmiercią pozwoliły człowiekowi na powrót do bliskości Ojca. Jak na początku stworzenie stało się na nowo przestrzenią życia u boku Boga.
5. Konkluzja
W Abrahamie Bóg wybrał konkretną jednostkę i jego potomstwo i powarzył im określoną przestrzeń. W Jezusie wybranie otwiera się na nowo na Boże życie, które dokonuje się już w przestrzeni zamkniętej ziemi Izraela, lecz w kontekście zbawienia, które dotyczy wszechświata w swej całości. To nowe stworzenie, w którym człowiek zostaje przywrócony do bycia na obraz Boga. Miejscem tego odrodzenia jest ciało Chrystusa, to jest Kościół, prefiguracja królestwa, które ma się rozciągnąć na całą ziemię. W nim zostają zgromadzeni ci, którzy podążają za Chrystusem, który poprzez swoje zmartwychwstanie się Panem.
