Dziesięć przykazań Bożych (cz.1) Profesorskim Okiem

 

Dekalog (gr. deka logoi) – to termin patrystyczny, który nawiązuje do „dziesięciu słów” Jahwe (Wj 34,28; Pwt 4,13; 10,4) będących podstawą przymierza synajskiego. Liczba 10 ma tu funkcję pedagogiczną: to liczba palców u obu rąk, symbolizująca pewną zamkniętą całość, podstawowy kanon wartości moralnych.

1.Dwie redakcje biblijne i ich pochodzenie

Pierwszy wykaz przykazań (Wj 20,2-17) włączono w opowiadanie „elohistyczne” o objawieniu synajskim (Wj 19-24), sięgające VIII wieku przed Chr. Jednak włączenie go w ten kontekst wydaje się późniejsze, jak świadczą dodatki deuteronomiczne. Dekalog w swej rozbudowanej wersji (Pwt 5,6-21) należy do kodeksu deuteronomicznego, włączonego w końcową mowę Mojżesza (Pwt 5-26), a pochodzącego z VII/VI w.

Oba wykazy znacznie się różnią między sobą (zwłaszcza nakaz spoczynku sobotniego). Mimo to obie wersje dekalogu mają formę jednorodną. Tylko dwa nakazy są sformułowane pozytywnie (spoczynek szabatu i cześć dla rodziców); inne są zwięzłymi w treści zakazami.

Formuła pozytywna zdaje się być wynikiem aktualizacji archaicznego dekalogu z XIII/XII w. Na różne pochodzenie zawartych tu nakazów może wskazywać fakt, że początkowe dwa przykazania wypowiada sam Bóg, a dalsze są w 3. osobie jako wyraz wiary Izraela. O ile nakazy pierwszej tablicy Dekalogu są oryginalne i niespotykane w świecie Wschodu, to druga tablica wykazuje wiele paralel np. z egipską Księgą Zmarłych. Dekalog wydaje się zatem łączyć wymogi etyki nomadów z wyznaniem wiary w Jahwe, jedynego Boga Izraela. Ewolucja ta zakorzeniona jest w kulcie: co siedem lat odnawiano przymierze z Bogiem (Pwt 31,10.13), co sprzyjało aktualizacji przykazań (por. Oz 4,2). Nurt deuteronomiczny, związany z reformą króla Jozjasza, wnosi w dekalog liczne uściślenia. Tradycja kapłańska, spisana podczas niewoli babilońskiej, widoczna jest w Wj 20,11 (por. Rdz 1: „Bóg odpoczął”). Nurt mądrościowy zaznacza się w pozytywnych sformułowaniach nakazu spoczynku sobotniego i czci rodziców. To wszystko dowodzi, że dekalog był traktowany w Izraelu jako wyraz woli Bożej, która jednak podlegała aktualizacji w różnych epokach jako żywe słowo objawienia ponadczasowego.

2. Analiza drugiej tablicy Dekalogu

Ograniczymy się tu do krótkiego przedstawienia treści przykazań drugiej tablicy, regulujących stosunki międzyludzkie. Wszystkie one mają oparcie w podstawowej prawdzie wiary Izraela o suwerennej władzy Boga nad światem.

Przykazanie IV. „Czcij ojca i matkę”: formuła pozytywna służy poszerzeniu treści nakazu. W wielkiej rodzinie starzy rodzice żyli razem z dziećmi i wnukami; łatwo więc dochodziło do napięć na tle autorytetu. Czasownik „czcić” w Biblii odnosi się głównie do Boga; rodzina ma więc autorytet boski! Motywacja obietnicą długiego życia jest pochodzenia deuteronomicznego.

V. „Nie zabijaj!” Czasownik racach oznacza w Biblii zawinione zabójstwo człowieka. Zakaz nie dotyczy więc wojny ani wyroku sądowego, lecz tylko przelania krwi niewinnej.

VI. „Nie cudzołóż!” Zakaz broni świętości małżeństwa, ściślej – praw męża względem żony.  Ówczesna cywilizacja męska jest widoczna nawet w dekalogu: nie dotyka on problemu związków pozamałżeńskich.

VII. „Nie kradnij!” Mowa tu pierwotnie tylko o odbieraniu wolności człowiekowi wolnemu (Wj 21,16: Kto by porwał człowieka i sprzedał go, albo zachował dla siebie, winien być ukarany śmiercią). Dopiero tradycja deuteronomiczna dodaje tu zakaz kradzieży majętności bliźniego.

VIII. „Nie mów fałszywego świadectwa!” Izraelici często byli powoływani na świadków; fałszywe świadectwo ma wpływ na wyrok sędziowski.

IX-X. Nie pożądaj! Pierwotnie zakaz dotyczył „pożądania” domu bliźniego. Czasownik chamad oznacza nie tylko wewnętrzne uczucie pożądliwości, ale także usiłowanie przywłaszczenia sobie cudzych dóbr. Termin „dom” obejmuje całą majętność bliźniego. Później koniczne było rozróżnienie dóbr martwych i żywych (niewolnik, wół i osioł). Wj 20 wymienia najpierw kobietę jako własność męża. Późniejsza wersja Dekalogu (Pwt 5) rozróżnia już między żoną bliźniego a jego majątkiem, dzieląc ostatnie przykazanie na dwa. Z drugiej strony Pwt  usiłuje połączyć te dwa ostatnie przykazania z poprzednimi: zakazem cudzołóstwa i kradzieży: tamte dotyczyły działania zewnętrznego, te rozszerzają zakaz nawet na sferę wewnętrzną, głębiej ujmując treść przykazania.

ks. prof. dr hab. Antoni Tronina