„Kościół na pustyni”: geneza eklezjologii biblijnej Profesorskim Okiem
ks. prof. Antoni Tronina
Sformułowanie „kościół na pustyni” (ecclesia in deserto) pochodzi z mowy Szczepana w Dziejach Apostolskich (Dz 7,38) i nawiązuje do kapłańskiej tradycji Pięcioksięgu. Jak wiadomo, hebrajski incipit Księgi Liczb brzmi właśnie tak: Bamidbar, „Na pustyni”. Jest to dla nas ważna wskazówka, aby początków eklezjologii szukać w Pięcioksięgu, a zwłaszcza w Księdze Liczb. Sakralna społeczność Izraela była niezależna od zmiennych instytucji politycznych i dlatego mogła przetrwać wszystkie zawieruchy historii. Zauważamy nawet jej wspaniały rozkwit właśnie po upadku monarchii Izraela i Judy. Rozwinęły się wówczas dwa potężne ośrodki teologiczne, deuteronomiczny i kapłański, dając początek refleksji nad wspólnotą ludu Bożego. Wspólnota ta sięga czasów Mojżesza, kiedy to podczas wędrówki przez pustynię Izrael uświadomił sobie szczególną więź ze swoim Bogiem. O ile w tradycji deuteronomicznej lud Boży nosi raczej nazwę „zwołania (dokonanego przez) Jahwe” (qehal Jhwh), to w tradycji kapłańskiej przeważa termin ‘edah, „zgromadzenie”, powołane przez Boga do wspólnoty życia z Nim. Tutaj zajmiemy się tym drugim, kapłańskim określeniem „kościoła na pustyni”. Pojęcie to zachodzi około 150 razy w Starym Testamencie, niemal wyłącznie w Heksateuchu (Rdz-Joz). Można w tych tekstach wyodrębnić trzy podstawowe znaczenia pojęcia ‘edah: powszechne zgromadzenie Izraela; wspólnota prawna bądź kultowa; wreszcie najstarsze znaczenie „stada”, przeniesione później na gromadę ludzi.
Tradycja kapłańska (Lb 1,2n) rozumie pod pojęciem ‘edah „całe zgromadzenie synów Izraela według szczepów i rodów”, bez późniejszego rozróżnienia warstw społecznych. Chodzi więc o „powszechne zgromadzenie” dorosłych mężczyzn, zdolne podejmować decyzje za cały naród. W miarę rozwoju instytucji państwowych Izraela zanika pojęcie ‘edah; jednak używanie tego terminu w czasach królewskich świadczy o starożytności samej instytucji. Pojęcie to jest dawnym terminem technicznym na określenie organizmu społeczno-politycznego, który powstał w Izraelu podczas formowania się wspólnoty pokoleń. W epoce silnej monarchii organizm ten nie był już potrzebny; faktycznie też pojęcie ‘edah nie pojawia się już w literaturze datowanej na koniec monarchii (Pwt, Ez). W jego miejsce Ezechiel wprowadza termin qahal, który odtąd zdobywa przewagę w księgach Biblii Hebrajskiej.
Teksty biblijne pozwalają określić kompetencje „zgromadzenia ogólnego” (‘edah). Mogło ono powoływać wodza naczelnego, aby prowadzić wojnę i podejmować decyzje wojskowe. Decyzje wodza miały moc wiążącą dla całego zgromadzenia. W jednym przypadku (Lb 31) na wojnę wyrusza nie całe zgromadzenie (‘edah), lecz tylko jeden oddział, złożony z przedstawicieli różnych pokoleń. Wyjątek ten potwierdza jednak ogólną zasadę, że normalnie całe zgromadzenie winno uczestniczyć w walce i konsekwentnie w łupach wojennych.
Zgromadzenie ogólne miało także pewne funkcje prawne; w Mezopotamii było to nawet głównym jego zadaniem. W Izraelu wspomina się tylko o jednym takim przypadku (Kpł 24,10-16):‘ēdāh ma władzę wykonania wyroku śmierci na bluźniercy. Natomiast ważnym zadaniem całej społeczności jest świadczenie o wielkich wydarzeniach, w jakich ona uczestniczy Tradycja kapłańska zdaje się celowo łączyć pokrewne etymologicznie pojęcia „Namiot Spotkania” i „zgromadzenie”. W ten sposób akcentuje „eklezjotwórczą” rolę słowa Bożego u samych początków historii Izraela. To Jahwe, obecny ustawicznie w Przybytku Świadectwa, gromadzi swój lud, zwłaszcza podczas dorocznych świąt. Cała ta rodzina słów wywodzi się ze wspólnego rdzenia słownego j‘d, „określić” (w osnowach pochodnych: „gromadzić”; „spotykać się”).
Termin ‘edah pojawia się z orzeczeniem czasownikowym qhl, występującym w osnowie zwrotnej (Kpł 8,4; Lb 17,7), a zwłaszcza sprawczej (Wj 35,1; Kpł 8,3; Lb 1,18; 8,9; 16,19; 20,8). Cały zwrot tłumaczy się wówczas: „zwołać zgromadzenie”. Sporadycznie spotykamy figurę etymologiczną „zwołać zwołanie” (Lb 10,7; 20,10). Po raz pierwszy połączenie to występuje w Księdze Wyjścia na początku opisu przygotowań do budowy Przybytku: „Mojżesz zwołał całe zgromadzenie synów Izraela...” (Wj 35,1). Ecclesia in deserto zawdzięcza więc swoje istnienie zwołaniu świętemu, którego Mojżesz dokonał z nakazu Jahwe. Pierwszym nakazem Bożym, udzielonym tej wspólnocie religijnej, jest „święty szabat odpoczynku” (35,2). Na tym przykazaniu winna się opierać cała struktura religijna Izraela.
Księga Kapłańska jest zbiorem rytuałów związanych z Przybytkiem. Część narracyjna (Kpł 8-10) zaczyna się i tutaj od nakazu Bożego, aby zgromadzenie Izraela asystowało przy święceniach kapłańskich Aarona i jego synów: „Całe zgromadzenie zwołaj u wejścia do Namiotu Spotkania. Mojżesz uczynił tak, jak mu nakazał Jahwe i sprawił zwołanie całego zgromadzenia...” (Kpł 8,3-4). Odtąd „kościół na pustyni” będzie uczestniczył czynnie w obrzędach sprawowanych pod przewodnictwem kapłanów. Liturgia stanowi istotny element eklezjalnego życia synów Izraela.
Po raz trzeci pojawia się interesująca nas fraza na początku Księgi Liczb. Po dokonaniu na rozkaz Jahwe spisu „całego zgromadzenia synów Izraela” (1,2), Mojżesz i Aaron „zwołali całe zgromadzenie pierwszego dnia drugiego miesiąca, a każdy podawał swoje pochodzenie według szczepów i rodów” (1,18). Wzmianka chronologiczna nawiązuje do zakończenia Księgi Wyjścia (40,17): inauguracja kultu na pustyni trwała dokładnie miesiąc; teraz „kościół na pustyni” stanie się ludem pielgrzymującym do ziemi obietnic. Spis dwunastu pokoleń Izraela służy ich rozmieszczeniu wokół Przybytku, na wzór obozu wojskowego. Przybytek Świadectwa będzie miejscem centralnym „całego zgromadzenia”, podobnie jak namiot dowódcy w obozie. Oznacza to, że sam Jahwe jest Wodzem naczelnym Izraela, a pokolenie Lewiego stanowi Jego gwardię przyboczną (Lb 1,53).
Podobnie jak wcześniej „całe zgromadzenie” asystowało przy święceniach kapłańskich, tak teraz winno uczestniczyć w ofiarowaniu lewitów na służbę Bożą. Stąd nakaz Jahwe, skierowany do Mojżesza: „Każ wystąpić lewitom przed Namiot Spotkania i zwołaj całe zgromadzenie synów Izraela” (Lb 8,9). Cała społeczność bierze czynny udział w tym obrzędzie poprzez gest włożenia rąk na lewitów, przeznaczonych do służby liturgicznej. Widać, jak stopniowo precyzuje się pojęcie „kościoła na pustyni”: nie stanowią go sami kapłani i lewici, ale wszyscy synowie Izraela, świadomi swoich zadań.
Ale kapłańskie pojęcie ha‘edah może mieć również wydźwięk negatywny. W dalszym opowiadaniu Księgi Liczb pojawia się złowieszczy wątek buntu przeciwko Mojżeszowi. Na czele buntu stanął Korach, należący do „synów Lewiego”, oraz grupa świeckich „synów Izraela” (Lb 16,1n). „Każdy wziął swoją kadzielnicę, włożył do niej ognia, nasypał kadzidła i stanęli przy wejściu do Namiotu Spotkania – stanął też Mojżesz i Aaron. Gdy Korach zwołał przeciw nim całą tę zgraję przy wejściu do Namiotu Spotkania, ukazała się całej społeczności chwała Jahwe. A Jahwe tak przemówił do Mojżesza i Aarona: Odłączcie się od tej zgrai, gdyż ich nagle wytracę” (Lb 16,18-21). Opowiadanie to ilustruje tragiczną prawdę o podziale wewnątrz wspólnoty Izraela. W greckiej Biblii, podobnie jak w hebrajskiej, obie części rozdartej społeczności noszą tę samą nazwę: synagoge. Wprawdzie winni buntu zostaną ukarani „ogniem od Jahwe” (16,35; por. Kpł 10,2), ale to nie zabezpiecza automatycznie przed dalszym szemraniem. „Nazajutrz szemrało całe zgromadzenie (kol-‘adat) synów Izraela przeciw Mojżeszowi i Aaronowi: Wyście wytracili lud (‘am) Jahwe! Gdy się to zgromadzenie zebrało przeciw Mojżeszowi i Aaronowi, oni skierowali się ku Namiotowi Spotkania. Wtedy obłok okrył Namiot, i ujrzeli chwałę Jahwe” (17,6-7). Tym razem obrzęd przebłagania, dokonany przez Aarona, powstrzyma karzącą plagę, która miała zupełnie wyniszczyć „tę zgraję” (w. 10). Historia ta stanowi przestrogę również dla nowego ludu Bożego, który podobnie jak dawny Izrael doświadcza pokusy niewiary (1 Kor 10,10-13; Hbr 3,12-18).
Podobny epizod buntu na pustyni miał miejsce jeszcze w Kadesz, u progu Ziemi Obiecanej. Mojżesz otrzymał wtedy rozkaz od Jahwe: „Weź laskę i razem ze swoim bratem Aaronem zwołaj zgromadzenie; potem na jego oczach przemówcie do skały, a ona da wodę” (Lb 20,8). Posłuszni Bożemu nakazowi, Mojżesz i Aaron „zwołali zwołanie przed skałą...” (20,10). Zamiana terminu „zgromadzenie” (ha‘edah) na „zwołanie” (haqqahal) jest tu czymś więcej niż wariantem stylistycznym. Jest precyzyjnym wyrażeniem myśli eklezjalnej: zgromadzenie Izraela, już zwołane z rozkazu Jahwe, staje się świętym „zwołaniem” (ekklesia).
Wkrótce po tych wydarzeniach umiera Aaron na górze Hor (20,22-29). Ostatnie rozdziały Księgi Liczb świadczą o znamiennej ewolucji pojęcia ‘edah. Dokonuje się to w kontekście zapowiedzi śmierci Mojżesza: „zostaniesz przyłączony do swoich przodków, podobnie jak twój brat Aaron, za to, żeście się sprzeciwili mojemu rozkazowi na pustyni Sin, gdy ta społeczność się zbuntowała...” (Lb 27,13n). Odpowiedzią Mojżesza jest prośba o wyznaczenie następcy do kierowania tym buntowniczym zgromadzeniem: „Niech Jahwe [...] wyznaczy dla tej społeczności męża, który by szedł na jej czele i wracał na jej czele; który by ja wyprowadzał i przyprowadzał. Niech społeczność Jahwe (‘adat JHWH) nie będzie podobna do owiec nie mających pasterza” (27,16n; por. Mt 9,36). Mojżesz powierza zatem zgromadzenie synów Izraela bezpośrednio Bożej pieczy i prosi tylko o wyznaczenie namiestnika. Zostanie nim Jozue (20,18-22), który poprowadzi „kościół Boży” do Ziemi Obiecanej. To on sprawi, że „zgromadzenie Izraela” będzie również „zgromadzeniem Jahwe” (por. Lb 20,4; 31,16).
Podstawowe pojęcia liturgii Nowego Testamentu zostały, jak widać, zapożyczone z tradycji kapłańskiej. Tabernakulum, kryjące największą Świętość to wypełnienie instytucji biblijnej zwanej „namiotem spotkania” (tabernaculum testimonii). Zgromadzenie liturgiczne Kościoła (ekklesia) jest kontynuacją wspólnoty religijnej Starego Prawa. W tej wspólnocie kontakt pomiędzy świętym Bogiem a grzeszną społecznością jest możliwy dzięki czynnościom rytualnym, sprawowanym w określonym czasie i miejscu: na dziedzińcu Namiotu Spotkania. Obrzędy kultowe wykonywane są na przemian przez świeckich ofiarników i przez wyspecjalizowanych kapłanów, których wspólnota religijna uprawomocniła do spełniania najważniejszych rytuałów przy ołtarzu całopaleń.
