Psałterz floriański Sztuka

Jest to najstarszy z zachowanych przekładów Księgi Psalmów w języku polskim, pochodzący z pierwszej połowy XIV w. (niektóre źródła podają, że powstawał w kilku fazach - pierwsze 100 psalmów przetłumaczono w XIV w., a pozostałe w wieku XV).

Na początku XV w. Psałterz przewieziony został przez kanoników regularnych do Krakowa. W wyniku kradzieży dostał się w ręce kupca włoskiego, od którego w 1557 r. nabył go za 7 soldów Bartłomiej Siess. W 1564 r. znalazł się w klasztorze kanoników regularnych w Sankt. Florian pod Linzem, w Austrii. Odnaleziony tam w 1825 został zakupiony przez Bibliotekę Narodową w Warszawie w 1931 r., W pierwszych dniach II wojny światowej dołączono go do transportu zabytków sztuki z Wawelu i wywieziono do Rumunii, stamtąd drogą morską do Francji, a następnie do Ottawy w Kanadzie. Rewindykowany został w 1959 r.

Psałterz floriański ma wymiary 34,5 x 24,5 cm i ciężar ok. 4 kg Oprawa kodeksu to deski powleczone tłoczoną ozdobnie skórą, pochodzi z drugiej połowy XVI w.

Rękopis sporządzony jest na 297 (wg. różnych źródeł od 296 do 301 – wynika to zapewne z liczenia bądź nie, kart nie zwierających tekstu Psalmów) bogato iluminowanych kartach pergaminowych formatu folio (brakuje karty tytułowej i kilku kart końcowych). Zdobienia dekoracjami o charakterze astrologiczno-chrześcijańskim, barwnymi inicjałami oraz roślinną ornamentacją, w którą wplecione są ludzkie i zwierzęce postacie sprawiają, że uważany jest przez wielu za najpiękniejszy polski psałterz.

Wyposażenie artystyczne Psałterza w najstarszej jego części obejmuje oprócz inicjałów wielkie inicjały z miniaturami, wstawki międzywierszowe, oraz wypustki roślinne na marginesach i między kolumnami pisma. Ta dekoracja występuje tylko w obrębie pierwszych 90 kart, przy czym stopień jej wykonania przedstawia się rozmaicie. Obok kart na których wykonana została w całości są inne, gdzie dekoracja zwłaszcza roślinna na marginesie i między kolumnami nie ma wykończenia, na których istnieje tylko w szkicu. Kaligrafii nie da się ściśle zlokalizować, analogii należy szukać nie tylko w Polsce ale i w krajach sąsiednich. Podobnie iluminacja wykazuje ślady wpływów czeskich, włoskich i francuskich.

Tekst rękopisu w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim (po każdym wersecie łacińskim następuje jego przekład polski i niemiecki) podzielony został na dwie kolumny. Użycie trzech języków sugeruje jego przeznaczenie dla osoby wszechstronnie wykształconej. Każdy psalm pisany był kolejno w trzech językach, stąd luki w wersach wypełniane ilustracjami, tak by cała kolumna tekstu na stronie była równa, a wszystkie wersy doprowadzone do brzegu.
Od strony literackiej Psałterz Floriański jest tłumaczeniem bardzo nieudolnym, oddającym wyrazy łacińskie słowo po słowie tak niewolniczo, że często całość nie ma sensu. W sumie - polski przekład Psałterza w wielu miejscach jest nieczytelny.

Jest to psałterz ferialny o układzie ośmiodzielnym, a zatem przeznaczony był do odmawiania w ciągu kolejnych dni tygodnia (sądzi się, że był przeznaczony do zbiorowych modlitw dworu). Nie zawiera komentarza, za to umieszczono w nim również kilka kantyków, Atanazjański symbol wiary i dwa prologi Ludolfa z Saksonii.

Nie jest znane zarówno autorstwo tego przekładu jak i geneza jego powstania. Jedni (L. Bernacki, S. Rospond) wysuwają tezę o pochodzeniu śląskim, inni natomiast (W. Taszycki) opowiadają się za pochodzeniem krakowskim. Również jego przeznaczenie nie jest do końca rozstrzygnięte. Istnieje kilka wersji na ten temat:

• sądzono, że należał do Małgorzaty, żony króla Ludwika Węgierskiego
• nazywano go także Psałterzem Marii, córki Ludwika, pretendentki do tronu polskiego (B. Kopitar)
• wiązano jego przeznaczenie z osobą królowej Jadwigi (A. Brückner, L. Bernacki), twierdząc, że powstał na dworze krakowskim dzięki jej fundacji

Zwolennicy tej ostatniej koncepcji domniemują, że inicjatorem powstania Psałterza floriańskiego był klasztor kanoników regularnych w Kłodzku, z którym Jadwiga i Jagiełło mieli związek fraternitalny. Natomiast twórcą samego pomysłu ktoś spośród osób stojących dostatecznie blisko królowej na przykład Piotr Wysz biskup krakowski.

Analiza językowa Psałterza floriańskiego wykazuje, oprócz dialektyzmów małopolskich również liczne czechizmy w nim zawarte, co sugeruje korzystanie z przekładu czeskiego. Natomiast niektórzy (A. Brückner) przypuszczają, że jest on odpisem starszego Psałterza Kingi.

Tekst rękopisu po raz pierwszy został wydany w 1834 r. przez S. Dunina-Borkowskiego i B. Kopitara pod tytułem: ”Psałterz królowej Małgorzaty, pierwszej małżonki Ludwika I, króla polskiego i węgierskiego, córki króla czeskiego i cesarza Karola IV” Najstarszy dotąd znany pomnik piśmiennictwa polskiego.

Wydanie krytyczne Psalterii florianensis partem polonicam […] recensuit […] instruxit zostało opracowane przez W. Nehringa i wydane w Poznaniu w 1883 r. Natomiast pełny trójjęzyczny tekst pod red. L. Bernackiego został wydany w 1939 r. we Lwowie pod tytułem: Psałterz floriański łacińsko-polsko-niemiecki […]

Najnowszą transkrypcję zabytku opracował prof. Wacław Twardzik z Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie.

____________________________________

Źródła:
Encyklopedia Katolicka t. II, Lublin 1995, s. 410
Małgorzata Grzebiennik, Psałterz floriański. w: Wirtualna historia książki i bibliotek. Zabytki polskiej książki rękopiśmiennej. :.
Ks. Piotr Ostański Początki Biblii polskiej w: Przewodnik Katolicki nr 45/99
Biblia - strona o Piśmie Świętym :.

Literatura pomocnicza:
Gębarowicz Mieczysław Psałterz floriański i jego geneza Wrocław 1965
Maria Kamińska, Psałterz floriański. Monografia językowa, cz. I: Ortografia, fonetyka, fleksja imion, Wrocław 1981; cz. II: Fleksja liczebników, zaimków, czasowników, Łódź 1993;
M. Kamińska, M. Cybulski, Indeks łacińsko-polski do Psalterza floriańskiego, Warszawa 1995;
M. Cybulski, Staropolskie przekłady Psałterza, Łódź 1996;
M. Kamińska, M. Cybulski, D. Kowalska, Słownik łacińsko-polski do średniowiecznych psałterzy polskich. Wyrazy autosemantyczne, Łódź 2000;
Ewa Woźniak, Słownictwo i frazeologia Psałterza krakowskiego (1532) na tle ówczesnych przekładów biblijnych, Łódź 2002;
Danuta Kowalska, Styl Psalterza floriańskiego na tle porównawczym, Łódź 2003.