Edycja V - Wykład 34 Wykłady
KSIĘGA PSALMÓW - TEOLOGIA I EGZEGEZA
SIEDEM PRZYKŁADÓW EGZEGEZY PSALMÓW
Idąc za przedstawioną na początku klasyfikacją literacką psalmów, podamy teraz przykłady egzegezy najważniejszych gatunków reprezentowanych w tej szczególnej Księdze biblijnej, jaką jest Psałterz. Będą to jednocześnie przykłady różnych sposobów interpretacji tekstu, od ściśle filologicznej do liturgicznej i chrystocentrycznej. Różne są też zaproponowane tutaj tłumaczenia psalmów: opierają się one nie tylko na tekście masoreckim Biblii hebrajskiej, ale także na greckiej wersji Septuaginty, która stanowi po dziś dzień oficjalny tekst Pisma św. w Kościołach wschodnich.
Zgodnie z umownym podziałem poezji Psałterza na siedem podstawowych gatunków literackich (zob. rozdz. I), wybieramy do analizy także siedem utworów. Jest to oczywiście liczba symboliczna, nawiązująca do słów psalmisty: „Siedemkroć na dzień będę Cię wychwalał!" (Ps 119,164). Analiza egzegetyczna, podobnie jak refleksja teologiczna nad psalmami, winna bowiem prowadzić do modlitwy. Takie jest przecież przeznaczenie tej niezrównanej księgi uwielbień Boga - zarówno w tradycji hebrajskiej, jak i chrześcijańskiej.
1. HYMN NA CZEŚĆ BOGA WIERNEGO (Ps 146)
Zacznijmy zatem od hymnów Psałterza. Ich hebrajska nazwa tehillim wywodzi się od słowa halal, które często przewija się w hymnach i określa istotę tego gatunku poezji: „pochwały, uwielbienia".
Przykładem niech będzie Ps 146, który otwiera ostatni zbiór hymnów „allelujatycznych” (146-150). Zaczynają się one i kończą charakterystycznym wezwaniem halelujah, „chwalmy Jahwe", które przeszło także do liturgii chrześcijańskiej w greckiej i łacińskiej formie alleluja.
Schemat utworów hymnicznych Psałterza jest dość prosty. Po wezwaniu do wielbienia Jahwe następuje osnowa hymnu, która podaje uzasadnienie tego uwielbienia, wymieniając istotne przymioty Boga Izraela, Jego potęgę i miłosierdzie. Zakończenie hymnu nie jest elementem tak istotnym i czasem bywa pomijane, a kiedy indziej (np. w Ps 8) bywa powtórzeniem wezwania początkowego, tworząc inkluzję spinającą cały utwór. Oto przekład Ps 146 z języka hebrajskiego:
1 Halelu-jah!
Sław, duszo moja, Jahwe!
2 Sławić będę Jahwe przez (całe) moje życie,
wielbić mego Boga dopóki istnieję!
3 Nie pokładajcie ufności we władcach,
ani w synu ludzkim, bo w nim nie ma wybawienia.
4 Duch go opuści, wróci do swej ziemi,
wówczas przepadną wszystkie jego plany.
5 Szczęśliwy, komu Bóg Jakuba pomocą,
a nadzieja jego w Jahwe, jego Bogu.
6 On stworzył niebo i ziemię,
morze i wszystko, co w nich się znajduje.
On zawsze dochowuje wiary:
7 oddaje sprawiedliwość uciśnionym,
użycza chleba głodnym.
Jahwe uwalnia więźniów.
8 Jahwe otwiera oczy niewidomym,
Jahwe podtrzymuje zgnębionych,
Jahwe miłuje sprawiedliwych,
9 Jahwe strzeże cudzoziemców,
wspiera sierotę i wdowę,
lecz drogę grzeszników zatraca.
10 Jahwe króluje na wieki,
Bóg twój, Syjonie, po wszystkie czasy.
Halelu-jah!
Tekst hebrajski psalmu zachował się bardzo dobrze, w przeciwieństwie do wielu utworów wykonywanych w liturgii Izraela. Niejednolita budowa potwierdza przypuszczenie, że nie jest to utwór kultowy, lecz pouczający. Niektóre wiersze zaczerpnięto dosłownie z innych psalmów lub starszych tekstów Pięcioksięgu, inne zawierają do nich wyraźne aluzje (Por. wiersz 1 z Ps 103,1 i 104, 1.35; w. 2 z Ps 104, 33; w. 3 z Ps 118, 8-9 i Jr 17, 5 nn.; w. 4 z Ps 104, 29; w. 5 Ps 33, 12; w. 6 z Wj 20, 11; w. 7 z Ps 103 ,6; w. 8 z Ps 145, 14; w. 9 z Ps 94, 6; w. 10 z Wj 15, 18; Ps 29, 10; 145, 13).
Na późne powstanie tego psalmu wskazują występujące w nim słowa aramejskie (wiersze 3-5), które przedostają się do języka hebrajskiego od czasów niewoli babilońskiej. Stara tradycja, zachowana w greckim i łacińskim tytule psalmu przypisuje jego autorstwo Aggeuszowi i Zachariaszowi - prorokom działającym po powrocie z niewoli, w czasach perskich. Natomiast przeciwko przesuwaniu jego powstania na czasy machabejskie świadczy fakt, że jest on już cytowany w 1 Mch 2, 63. Pouczający charakter utworu pozwala przypuszczać, że powstał on w środowisku żydowskich nauczycieli mądrości w IV lub V w. przed Chr. Forma „alfabetyzująca" utworu, złożonego z 22 stychów, miała ułatwiać jego pamięciowe przyswojenie.
Pod względem literackim Ps 146 jest hymnem dziękczynnym jednostki, podobnie jak Ps 103. Zawiera jednak również elementy pouczenia i przestrogi. Wiersze 1-2 są klasycznym wprowadzeniem do hymnu, gdzie psalmista zachęca siebie samego do uwielbiania Jahwe (Por. Ps 103, 1-2; 104, 1; 145, 1-2.). Kolejne dwa wiersze (3-4) stanowią przestrogę, by nie pokładać ufności w ludziach. Przestroga przechodzi następnie w błogosławieństwo przeznaczone dla tych, którzy swą nadzieję złożyli w Bogu (ww. 5-6b). Dalej pojawią się typowo hymniczne pochwały zbawczych dzieł Boga, najpierw w formie imiesłowów (ww. 6c-7b), a potem w zdaniach, których podmiotem jest Jahwe (ww. 7c-9). Podsumowaniem i konkluzją tych wszystkich uwielbień jest wiersz 10. A zatem oprócz wprowadzenia (ww. 1-2) i zakończenia (w. 10), utwór zawiera trzy części, z których ostatnia dzieli się pod względem gramatycznym na dwoje (ww. 6c-7b i 7c-9).
Tyle o problemach historycznych i literackich utworu. Przejdźmy do wyjaśnienia jego treści. Po aklamacji liturgicznej (Alleluja), właściwy hymn zaczyna się zachętą do wielbienia Jahwe, wyrażoną w pierwszej osobie. W wierszu drugim, charakterystycznym dla hymnów dziękczynnych (Por. Ps 34, 2; 104, 33.), autor wyraża wolę nieustannego sławienia „swego Boga". Zaimek dzierżawczy podkreśla ścisły związek psalmisty z Jahwe, który jest Bogiem nie tylko całego narodu, ale i każdego wyznawcy osobiście. Wiersz ten powtarza niemal dosłownie sformułowanie Ps 104, 33. Psalmista zapewnia w wewnętrznym dialogu z Bogiem, że jego pieśń nie jest tylko modlitwą warg, lecz płynie z głębi duszy.
Nagłe przejście do przestrogi (ww. 3-4) tłumaczy się pouczającym charakterem utworu, podobnie jak w Ps 32 i 34. Nauczyciel chce przestrzec słuchaczy, by nie pokładali nadziei we „władcach" (nedibim). Termin ten, częsty w literaturze mądrościowej, oznacza wielmoży, pod których opiekę chętnie kryją się nędzarze. Przepych otaczający bogaczy sprawia wrażenie bezpieczeństwa, lecz i oni są tylko śmiertelnymi stworzeniami, którym Bóg może odebrać władzę (por. Job 12, 21). Ich bezsilność i znikomość wyraża drugie użyte tu określenie: „syn ludzki" (ben-'adam). Autor wykorzystuje tu grę słów zawartą w opisie stworzenia ('adam - człowiek, 'adamah - ziemia). Synowie ludzcy muszą powrócić do „swojej ziemi", z której powstali (Por. Ps 104, 29; Rdz 2, 7; 3, 19; Koh 3, 20) , a ich zamysły zostaną zniweczone.
Formuła błogosławieństwa, także charakterystyczna dla ksiąg mądrościowych, stanowi przejście od przestrogi do pozytywnego pouczenia, komu należy zaufać. „Szczęśliwy" ('asre) jest ten, kto szuka pomocy jedynie w „Bogu Jakuba". Mamy tu starożytny tytuł Jahwe, przejęty z tradycji patriarchów(Jakub to drugie określenie Izraela [Ps 135,4], z którym Jahwe zawarł Przymierze, będące podstawą ufności narodu.) W przeciwieństwie do ludzkich protektorów Jahwe ma moc nieograniczoną. To On stworzył cały świat i „wszystko, co się na nim znajduje". Zwrot ten, przejęty z Wj 20, 11, pojawia się także w innych psalmach (Ps 69, 35; 96, 11. Poezja ST często sławi Boga jako Stwórcę; zob. Ps 115, 15; 121, 2; 124, 8; Ne 9, 6.).
Drugą - obok wszechmocy - cechą wyróżniającą Jahwe od zawodnych mocarzy ziemskich jest Jego wierność danym obietnicom. Łaskawość możnych protektorów szybko przemija, ale „Jahwe dochowuje wiary na wieki", tzn. zawsze, niezmiennie. Użyty tu rzeczownik ’emet odnosi się w Biblii zwłaszcza do Boga i oznacza Jego bierność tak wobec całego Izraela, jak i wobec poszczególnych ludzi. Wierność ta wynika z Przymierza, jakie Jahwe zawarł ze swym ludem, przyrzekając mu ustawiczną pomoc.
Punkt centralny psalmu stanowi wiersz 6c. Poprzednie wiersze były zachętą do wielbienia Bożej wierności, na której można bezpiecznie polegać. Następne wyliczają jej przykłady w historii zbawienia. Zaczyna się seria imiesłowów wykazujących, iż zbawcza potęga Jahwe okazała się nie tylko w akcie stwórczym, ale objawia się nieustannie w historii. Bóg okazuje swą pomoc (w. 5a) ofiarom ucisku możnowładców: „uciśnionym przywraca sprawiedliwość". Mispat oznacza tu wyrok na korzyść pokrzywdzonego, jest więc znakiem Bożej niezawodności (’emet). Stąd mispat i 'emet występują często w parze: Iz 42, 3; 59, 14; Jr 4, 2; Ez 18, 8 n.; Za 7, 9; Ne 9, 13; Ps 25, 9 n.; 33, 4; 111, 7; 119, 30.138.160.
Dowodem Bożej sprawiedliwości są też dalsze czyny zbawcze: Jahwe karmi głodnych (por, Ps 107, 9), ratuje więźniów i ślepców (Iz 35, 5; 42, 7; 61, 1), podtrzymuje zgnębionych (Ps 145, 14). Wszystkie dobrodziejstwa Boże streszcza wreszcie psalmista w ww. 8c-9. Cudzoziemcy, sieroty i wdowy wymienieni są razem jako ludzie najbardziej narażeni na krzywdę ze strony możnych (por. Ps 94, 6). Ci ostatni nazwani są tutaj złowieszczym terminem reśacim, buntownikami przeciwko Bogu. Są oni grzesznikami, ponieważ świadomie łamią przepisy Prawa, które szczególnie chronią pokrzywdzonych przez niesprawiedliwość społeczną (Zob. Pwt 24, 14-21; 26, 12 n.; 10, 17 n.).
Osnowa hymnu kończy się częstym w poezji biblijnej przeciwstawieniem pomiędzy sprawiedliwymi (w. 8c), których Jahwe miłuje, biorąc w opiekę, a grzesznikami (w. 9c), których drogę „zatraca" (zmienia, odwraca). Plany bezbożnych ulegną więc zniszczeniu (w. 4), w odróżnieniu od niezmiennych planów Jahwe. Ten negatywny akcent, kończący centralną część psalmu, wprowadza jednocześnie w jego podsumowanie (w. 10). Wizja Jahwe jako „Króla na wieki" przeciwstawia definitywnie Jego potęgę kruchej władzy ziemskich wielmożów.
Obraz Boskiego Władcy, którego pragnie wielbić psalmista, został zaczerpnięty z Kantyku Mojżesza (Wj 15, 17) i ubogacony teologią Syjonu, charakterystyczną dla Deuteroizajasza (Iz 52, 7). Władza Jahwe rozciąga się z Syjonu „na wszystkie pokolenia" w czasie i przestrzeni.
Hymniczny styl tego krótkiego utworu tak ukazuje wielkość Jahwe i Jego wszechmoc oczom wiary Izraela, aby porzucił on iluzję ziemskich potęg i zdał się jedynie na Boga Przymierza. Toteż orędzie Ps 146 zachowuje dla wierzących wieczną aktualność.
W świetle Ewangelii psalm ten nabiera jeszcze głębszego znaczenia: w osobie Jezusa Chrystusa objawił się Syn Człowieczy, którego całe życie było wyrazem uwielbienia i ufności ku Ojcu. W Nim też wypełnia się ostatecznie to wszystko, co Ps 146 mówi o Bogu. Dobra Nowina przedstawia Chrystusa jak wspomożyciela i zbawcę wszystkich uciśnionych. Jego słowa i czyny były rękojmią pełni zbawienia w ostatecznym królestwie Bożym.
