Edycja V - Wykład 38
KSIĘGA PSALMÓW - TEOLOGIA I EGZEGEZA
SIEDEM PRZYKŁADÓW EGZEGEZY PSALMÓW
5. LITURGIA ŚWIĄTYNI JEROZOLIMSKIEJ (Ps 24)
Wszystkie omówione dotąd psalmy są zakorzenione w liturgii Izraela. Jeśli mimo to wyodrębniamy grupę pieśni liturgicznych, to dlatego że chodzi w nich o gotowe formularze modlitewne. Używano ich w określone uroczystości związane z jerozolimskim sanktuarium. Najbardziej charakterystyczne są teksty używane przy wkraczaniu pielgrzymów w bramy świątyni. Zwykło się nazywać „liturgiami wejścia", bo treścią ich są warunki wpuszczenia na teren świątyni, by otrzymać tam Boże błogosławieństwo (berakah).
Przykładem tego gatunku jest Ps 24, zaliczany do najstarszych tekstów Biblii. Z tej racji posłużymy się w jego egzegezie jeszcze inną metodą, którą można nazwać „archeologiczną". Spróbujemy mianowicie odtworzyć historię jego interpretacji, poczynając od pierwotnej tradycji starotestamentowej aż po chrystologiczną lekturę w Nowym Testamencie.
1 Psalm Dawida.
Do Jahwe należy ziemia i to, co ją napełnia,
krąg ziemski z jego mieszkańcami.
2 Albowiem On go osadził ponad Morzami
i ponad Nurtami go utwierdził.
3 Kto wstąpi na górę Jahwe?
Kto stanie w miejscu Jego świętości?
4 Ten, kto ma ręce nieskalane i serce czyste,
kto nie wznosi swej duszy ku marności
i nie składa fałszywej przysięgi.
5 Ten otrzyma błogosławieństwo od Jahwe
i sprawiedliwą zapłatę od Boga swego zbawienia.
6 Oto pokolenie szukających Jahwe,
pragnących oblicza Boga Jakuba. Selah.
7 Bramy, podnieście głowy wasze,
podnieście się, odwieczne wierzeje,
aby mógł wkroczyć Król Chwały!
8 Kto to jest Król Chwały?
Jahwe potężny i mocarny,
Jahwe, mocarz wojenny!
9 Bramy, podnieście głowy wasze,
podnieście się, odwieczne wierzeje,
aby mógł wkroczyć Król Chwały!
10 Kto to jest Król Chwały?
Jahwe Zastępów: On jest Królem Chwały! Selah.
Liturgiczna uwaga selah (Septuaginta oddaje to słowem „diapsalma") na końcu wiersza 6 i 10 wskazuje, że psalm składa się z dwu części. Różnią się one między sobą pod względem formy i treści do tego stopnia, że niektórzy komentatorzy mówią nawet o odrębnych utworach Część pierwsza (ww. 1-6) to „liturgia Tory" podobna do Ps 15, natomiast część druga (ww. 7-10) stanowi dialog liturgiczny przy bramach świątyni. Jego słownictwo i struktura poetycka zdradzają starożytne pochodzenie tej właśnie części utworu.
Zacznijmy więc analizę psalmu od wierszy 7-10. Można je wiązać z konkretnym wydarzeniem historycznym, jakim było zdobycie przez Dawida Jerozolimy i przeniesienie Arki Przymierza na Syjon (2 Sm 5-6). Procesja z Arką zatrzymuje się przed bramą jebuzyckiego miasta, które dotąd nie znało Boga Izraela. Rozpoczyna się dialog pomiędzy chórem wyznawców Jahwe, a bramami Jeruzalem, uosobieniem pogańskich mieszkańców miasta. Na słowa wezwania, by otworzyć miejskie podwoje „Królowi Chwały", Jebuzyci odpowiadają pytaniem: „Kto to jest Król Chwały?" Wyznanie wiary Izraela przypomina słowa kantyku Mojżesza (Wj 15, 3: „Jahwe mocarz wojenny"). Następne wiersze powtarzają ten dialog pomiędzy dawną i nową wiarą. Na końcu pojawia się jeszcze jeden epitet - „Jahwe Zastępów" - używany często w kontekście wojen świętych (1 Sm 4, 4 wiąże ten tytuł z sanktuarium Szilo, jeszcze przed umieszczeniem arki w Jeruzalem).
Zwolennicy szkoły „mityczno-rytualnej" dopatrywali się w tych wersetach śladów kananejskiego mitu o walce bogów. W tekstach z Ugarit czytamy, że bóg morza, Jam, ogłosił się królem na miejsce Baala. Jego wysłannicy zanieśli tę decyzję na zgromadzenie bogów. Przestraszeni bogowie nie protestują przeciwko jawnej uzurpacji. Wówczas Baal powstaje do walki z Morzem i zwycięża. Przedtem jednak gromi zgromadzenie bogów za ich tchórzliwość: „Podnieście, bogowie, głowy wasze spośród kolan, z waszych tronów książęcych, a ja odpowiem posłańcom Morza, wysłannikom Sędziego Rzeki".
Śladem wykorzystania kananejskiego mitu byłby właśnie Ps 24, 7 i 9. Również w. 2 tego psalmu nasuwa myśl o pokonanym władcy Morza i Rzeki kosmicznej. Poezja biblijna obficie korzysta z wątków literackich, zaczerpniętych z mitologii dawnych mieszkańców Kanaanu.
Wyrażenie „odwieczne wierzeje" (w. 9) może w takim razie kryć imię „Boga Wiecznego", którego czcił Abraham w Beerszebie (Rdz 21, 33). Bramy Jerozolimy, której władcą był dotąd El Odwieczny, muszą się teraz otworzyć przed nowym Panem. Jest to zapewne aluzja do uroczystej intronizacji Arki Przymierza (2 Sm 6). Nic nie stoi na przeszkodzie, aby przynajmniej drugą część Ps 24 datować na czasy Dawida i Salomona.
Mądrość polityki Dawida polegała rn.in. na tym, że zamiast wykorzeniać tradycje religijne Jebuzytów, włączył je w ramy religii jahwistycznej. Dlatego zachowano (Rdz 14) starożytne podanie o spotkaniu patriarchy Abrahama z królem Salemu, późniejszej Jerozolimy.
Ps 24, 7-10 nazywa Jahwe „Królem Chwały”; chwała oznacza Jego transcendencję, objawioną już na Synaju. Bóg Izraela jest wojownikiem, budzącym grozę pośród wrogów. Znakiem Jego obecności na polu walki jest Arka jako przenośny tron Jahwe (1 Sm 4, 3 n.; Lb 10, 35).
Tak więc krótki dialog liturgiczny w Jeruzalem (ww. 7-10) jest wyrazem gorącej wiary Izraela, który z entuzjazmem głosi potęgę Jahwe pogańskiemu dotąd miastu. Zwycięstwa Dawida, zakończone zdobyciem Syjonu, przypisano „Bogu Zastępów". On sam jest Królem Chwały, jak podkreśla z naciskiem psalmista.
Po zbudowaniu świątyni Salomona Arki nie wynoszono już z Przybytku. Stała się ona natomiast celem pielgrzymek całego Izraela. Po oderwaniu ziem północnych Jeroboam I (ok. 933-911) zorganizował wprawdzie schizmatyckie sanktuaria w Betel i Dan (1 Krl 12, 25-30). Upadek Samarii w roku 722 spowodował jednak odrodzenie Jeruzalem jako centrum religijnego wszystkich pokoleń.
W kontekście sanktuarium jerozolimskiego stary psalm Dawida nabrał nowej treści. Poszerzono go o wstępną doksologię (w. 1 n.), będącą fragmentem hymnu na cześć Jahwe Stwórcy, oraz o tzw. liturgię Tory (ww. 3-6). Pierwotny rdzeń psalmu (ww. 7-10) stanowią odtąd, wraz z doksologią wstępną, obramowanie dla centralnej części utworu, której treścią są warunki udziału w liturgii.
Na pytania pielgrzymów kapłan odpowiada przypomnieniem wymagań dekalogu. Nie są to warunki rytualne jak w religiach pogańskich, lecz czysto moralne, zgodne z nauczaniem proroków Izraela (Najlepszą paralelę dla Ps 24, 3-6 stanowi, oprócz Ps 15, pouczenie Iz 33, 14-15.). Do tematów drogich prorokom należy „szukanie Boga” jako ideał doskonałości. Kryteria literackie pozwalają więc datować Ps 24 na czasy wielkich proroków, a zatem jeszcze przed niewolą babilońską.
Klęska narodowa, jaką przeżył Izrael w roku 586, spowodowała utratę Arki Przymierza i zniweczenie siły militarnej państwa. Podczas wygnania Ps 24, jak i inne pieśni kultowe, nie uległ zapomnieniu. Nowa sytuacja spowodowała tylko nową interpretację utworu. Akcent przesunięto z liturgii świątynnej, niemożliwej na obczyźnie, w stronę uwielbienia hymnicznego. Zapewne wtedy dodano do psalmu początkowe wersety 1-2: wyznanie wiary w odwieczne panowanie Jahwe Stwórcy świata i Zwycięzcy nad mocami chaosu. Władza Jahwe nad całym światem należy do istotnych prawd wiary Izraela. Natomiast pojęcie Boga jako Stwórcy nieba i ziemi wynika z późniejszej refleksji teologicznej (zwł. Deuteroizajasza). Pokrewieństwo słowne i treściowe Ps 24,1-2 z literaturą czasu niewoli babilońskiej i późniejszą pozwala dokładniej datować ten fragment. Następująca po hymnie „liturgia Tory” (ww 3-6) nabrała w czasie niewoli wydźwięku eschatologicznego. Wejście „na górę Pańską" i pobyt w „miejscu Jego świętości" wskazuje teraz na nowy Syjon jako miejsce ostatecznego spotkania z Jahwe - Bogiem zbawienia (w. 5b). To zbawienie obiecano ludziom „rąk nieskalanych i czystego serca" (w. 4a), strzegącym nakazów Prawa.
Wreszcie zakończenie psalmu (ww. 7-10) w reinterpretacji okresu niewoli akcentuje powszechną wówczas myśl o sądzie Bożym, o Jego ostatecznym zwycięstwie nad wrogami i o zbawieniu wiernych Prawu (Myśl tę szeroko rozwinęły psalmy o królowaniu Jahwe: Ps 47.93.96-99). Wersja grecka wprowadza istotną zmianę w wersetach 7 i 9, interpretując zwrot o „głowach" bram w sensie „władców" l (arcbontes). W judaizmie archontami nazywano | aniołów sprawujących władzę nad narodami (Dn 10, 13.20 n.). Późniejsze apokryfy rozwiną naukę o „władcy (władcach) tego świata", zwalczaną stanowczo w Nowym Testamencie (2 Kor 2, 6-8).
Dawna personifikacja bram świątynnych Jerozolimy została przekształcona w Septuagincie w obraz aniołów strzegących wejścia do siedziby Jahwe. Do nich zwraca się psalmista z wezwaniem, by z radością przyjęli swego Pana, wracającego na Syjon po zwycięstwie nad wrogami: „Podnieście, książęta, bramy wasze... aby wszedł Król Chwały" (ww. 7 i 9). Królewski tytuł Jahwe wskazuje na Jego ostateczne przyjście w chwale, zapowiadane u Ezechiela (43, 4). Jahwe powróci bowiem na Syjon jako Zbawca, a cały świat ujrzy Jego chwałę (Iz 59, 20; 60, 1).
Modlitwa psalmów, która ożywiała liturgię świątynną i synagogalną, była także modlitwą Jezusa. Nauczając o królestwie Ojca, często korzysta On z natchnionych pieśni Izraela i ze słowami psalmów na ustach oddaje ducha Ojcu. Uważna lektura Ewangelii synoptycznych pozwala dostrzec w Jego nauczaniu również echa Ps 24. Błogosławieństwo ludzi „czystego serca" (Mt 5, 8) w kazaniu na Górze i słowa Króla na sądzie ostatecznym (Mt 25, 34: „weźmijcie w posiadanie królestwo...") to przecież spełnienie obietnic Ps 24, 4 n.
Jezus nie mówi oczywiście o wojnie z wrogami Izraela, ale chętnie zachowuje obrazy podobne do Ps 24, 7-10. Jezus bowiem prowadzi walkę z groźniejszym wrogiem - „władcą tego świata" (J 12, 31; 16, 11). Jego zwycięstwo nad szatanem, dopełnione na krzyżu, czyni zeń Arcykapłana wiecznego, który otwarł nam drogę do nieba, List do Hebrajczyków nazwie Jezusa „prekursorem" (gr. prodromos; Hbr 6, 20), który przetarł nam szlak do domu Ojca.
Tajemnica paschalna pomaga Kościołowi odczytać w nowym świetle prorocze słowa Ps 24, Zwrócenie uwagi na ten właśnie tekst było o tyle łatwiejsze, że Ps 24 - zgodnie ze swym tytułem greckim - stanowił lekturę synagogalną „pierwszego dnia po szabacie", a więc w niedzielę, kiedy okazało się zwycięstwo Chrystusa nad śmiercią (Mt 28,1 par.). Pierwszy dzień tygodnia stał się dniem liturgicznych spotkań Kościoła (Dz 20, 7). Dzień czczony przez Żydów jako pamiątka pierwszego stworzenia (Ps 24,1n.), stał się dla chrześcijan początkiem nowego stworzenia -„dniem Pana" (Ap 1,10).
Właśnie w kontekście niedzielnej Eucharystii cytuje św. Paweł słowa Ps 24,1 na potwierdzenie wolności chrześcijan wobec skrupułów „żydujących": „Tak więc wszystko, cokolwiek w jatce sprzedają, spożywajcie, niczego nie dociekając dla spokoju sumienia. Pańska bowiem jest ziemia i wszystko, co ją napełnia" (1 Kor 10, 25 n.).
Chociaż liturgia Kościoła bardzo wcześnie oddzieliła się od synagogalnej, Ps 24 zachował w niej ważne miejsce: treść jego nadawała się doskonale do interpretacji tajemnic paschalnych Chrystusa - zstąpienia do otchłani, zmartwychwstania i wstąpienia do nieba.
W Chrystusie wstępującym na prawicę Ojca widzimy „Pana, do którego należy ziemia i wszystko, co ją napełnia" (w. 1). On bowiem jest Słowem, które stworzyło ten świat; On też odkupił Kościół i „utwierdził ponad wodami" śmierci, jak arkę Noego (w. 2; por. 1 P 3, 20 n.). Chrystus jest też jedynym „Człowiekiem rąk nieskalanych i czystego serca", godnym „wstąpić na górę Bożą" (w. 3 n.). On „otrzymał błogosławieństwo od Boga", by nim obdarzyć cały świat (w. 5 n.; por. Ef 4, 10). On wreszcie, pokonawszy „władcę tego świata", okazał się Panem Chwały (ww. 7-10; por. l Kor 2, 8).
Tak odczytuje Kościół misterium Paschy Chrystusa w psalmie recytowanym „pierwszego dnia po szabacie".
