Edycja V - Wykład 40
KSIĘGA PSALMÓW - TEOLOGIA I EGZEGEZA
SIEDEM PRZYKŁADÓW EGZEGEZY PSALMÓW
7. MIŁOSIERDZIE JAHWE W DZIELE STWORZENIA I ZBAWIENIA (Ps 136))
Ostatni przykład zaczerpniemy z grupy psalmów historycznych. Nie mają one jednolitej struktury literackiej; mimo to niektórzy uczeni wyodrębniają tych kilka psalmów (78; 105; 106; 135; 136) ze względu na ich silne zakorzenienie w historii Izraela.
Wybieramy spośród nich litanijny Ps 136 nie tylko jako najkrótszy, ale też ze względu na jego ciekawy układ tematyczny i bogatą symbolikę. Ponieważ metodę strukturalną poznaliśmy bliżej w poprzednim paragrafie (Ps 133), teraz posłużymy się zwłaszcza kluczem symboliki68. Najpierw jednak przekład Ps 136 z hebrajskiego:
1 Alleluja.
Wysławiajcie Jahwe, bo jest dobry,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
2 Wysławiajcie Boga nad bogami,
bo jego miłosierdzie na wieki.
3 Wysławiajcie Pana nad panami,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
4 On sam czyni cuda,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
5 On stworzył niebo w mądrości,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
6 On umocnił ziemię nad wodami,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
7 On stworzył światła wielkie,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
8 Słońce, by rządziło dniem,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
9 Księżyc i gwiazdy, by rządziły nocą,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
10 On pobił pierworodnych Egipcjan,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
11 I wyprowadził spośród nich Izraela,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
12 Ręką potężną i wyciągniętym ramieniem,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
13 I rozdzielił Morze Czerwone na części,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
14 I przeprowadził Izraela jego środkiem,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
15 I strącił faraona z jego wojskiem w Morze Czerwone,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
16 On prowadził lud swój przez pustynię,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
17 On pobił królów potężnych,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
18 I wytracił królów groźnych,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
19 Sychona, króla Amorytów,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
20 I Oga, króla Baszanu,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
21 I dał ich ziemię w dziedzictwo,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
22 W dziedzictwo słudze swemu Izraelowi,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
23 On pamiętał o nas w naszym poniżeniu,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
24 I ocalił nas od wrogów,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
25 On daje pokarm wszelkiemu ciału,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
26 Wysławiajcie Boga niebios,
bo Jego miłosierdzie na wieki.
Psalm zaczyna się (ww. 1-3) i kończy (w. 26) wezwaniem do wielbienia Jahwe, podobnym jak w Ps 118 (hodu). Cała osnowa natomiast liczy 22 wiersze, co przypomina liczbę liter w alfabecie hebrajskim. Już ta wstępna obserwacja pozwala się domyślać zamierzonej konstrukcji utworu.
Wstęp zawiera trzy tytuły Boga (Jahwe, Bóg bogów i Pan panów); czwarty tytuł (Bóg niebios) pojawi się w zakończeniu (w. 26). Struktura osnowy oparta jest na formach imiesłowu, które charakteryzują dzieła Jahwe w trzech etapach historii zbawienia: w akcie stwórczym, podczas Wyjścia i w ziemi obiecanej. Całość można zatem nazwać wyznaniem credo Izraela w wieczne miłosierdzie (hesed) Jahwe.
Schemat osnowy psalmu wyznaczają trzy główne imiesłowy, które rozpoczynają i kończą poszczególne partie utworu: „uczynił" - „pobił" - „dał". Wstęp i zakończenie tworzą inkluzję, spinającą cały utwór wezwaniem do wielbienia Jahwe. Antyfona: „bo Jego hesed na wieki" powraca regularnie w każdym wierszu psalmu. Zauważamy więc przejrzystą strukturę koncentryczną całej pieśni:
A Wezwanie do wielbienia (ww. 1-3): „wysławiajcie" +- potrójne imię Boga
B Credo Izraela (ww. 4-25): potrójne wyznanie wiary
a) stworzenie (ww. 4-9): „uczynił"
b) Wyjście (ww. 10-20): „pobił"
c) ziemia (ww. 21-25): „dał" A' Wezwanie do wielbienia (w. 26): „wysławiajcie" + imię Boga
Wykaz dzieł Bożych jest bardzo zwięzły, Opiera się z natury rzeczy na dwu dopełniających się modelach: przestrzennych (stworzenie świata) i czasowym (historia Izraela). Pierwszy wzorzec pojawia się w wersetach 4-9 (stworzenie), a domyślnie jest obecny także w artykule wiary dotyczącym ziemi obiecanej (ww. 21-25).
Stwórcze i zbawcze dzieło Boga omawia się tutaj według trójczłonowego schematu kosmologii wschodniej: niebo - ziemia - wody. Sceną historii jest ziemia, położona jako płaski krąg pomiędzy niebem a morzem. Niebo symbolizuje łaskawość Boga, podczas gdy wody praoceanu kojarzą się z wrogimi mocami chaosu. W nawiązaniu do kapłańskiego opisu stworzenia (Rdz l,16), psalm wymienia także „wielkie światła" (w. 7), tj. słońce, księżyc i gwiazdy. Niegdyś miały one sens mityczny, jak w religiach astralnych starożytnego Wschodu. W Biblii są one tylko materialnymi stworzeniami, dziełem rąk Jahwe.
Ślady dawnego mitu widać też w wierszu 13: czasownik „rozdzielił" oznacza dosłownie „porąbanie na części" zwierzęcia (por. Rdz 15, 17). Otóż w mitologii babilońskiej Morze przedstawiano w postaci potwora, pokonanego przez Boga (por. Job 40-41).
Przestrzeń w Ps 136 uporządkowana jest dośrodkowo; pole widzenia hagiografa zawęża się stopniowo od całego kosmosu, poprzez krąg ziemski biegnie ku Egiptowi, a następnie przez pustynie do ziemi obiecanej. Tej osi „horyzontalnej" odpowiada linia „wertykalna", która z nieba (inkluzja ww. 5 i 26) prowadzi na ziemię. Jahwe wkracza w przestrzeń ludzką, objawiając się jako zbawca Izraela, a nawet dając fizyczne życie wszelkiemu stworzeniu (w. 25). Widać tu rozgraniczenie pomiędzy ogółem ludzi a narodem wybranym. O ile Izraelowi „dał" Jahwe ziemię obiecaną (w. 21), to każdemu człowiekowi „daje" konieczny do życia pokarm (w. 25).
Symbolika czasu pojawia się już w wierszach 8-9, nawiązujących do stworzenia ciał niebieskich. „Czas święty" stanowi wprowadzenie do historii zbawczej (ww. 10-24), skoncentrowanej wokół wydarzeń Wyjścia, pustyni i zdobycia Kanaanu. Ale ten „czas święty" przeplata się z codziennością ludzkiej egzystencji, z poniżeniem (w. 23), niewolą polityczną (w. 24) i głodem (w, 25). Bóg przenika historię i przemienia ją w ciąg wydarzeń zbawczych. Liturgiczne wspominanie (anamneza: w. 23) uobecnia i aktualizuje dawne dzieła Jahwe.
Zakończenie psalmu poszerza znowu perspektywę, zwracając wzrok psalmisty na „wszelkie ciało" (w. 25). Podkreśla on w ten sposób, że dzieło Opatrzności nie ogranicza się do historycznego Izraela. Naród wybrany zdaje się wyczuwać w tej pieśni, iż jego uprzywilejowanie trzeba umiejscowić w szerszej panoramie dziejów całej ludzkości. Uniwersalizm biblijny opiera się przecież na przeświadczeniu o darmowym wybraniu.
Przestrzeń i czas, wszechświat i historia, stworzenie i odkupienie składają się na bogatą symbolikę Ps 136. Można ją przedstawić w graficznym schemacie, uzupełniającym poprzedni, oparty na strukturze literackiej utworu:
a) chwała (ww. 1-3),
b) stworzenie (ww. 4-9),
c) historia (10-22),
c') historia (23-24),
b') stworzenie (25),
a') chwała (26)
Obie płaszczyzny symbolu, kosmiczna i historyczna, zostały tu zespolone obecnością samego Jahwe. To On sprawia, że zjawiska zewnętrzne - ciała niebieskie czy fakty historyczne - stają się znakami zbawienia, „wielkimi cudami" (w. 4) miłosierdzia Bożego. Nad całą symboliką psalmu dominuje więc jeszcze jeden wzorzec, który można nazwać osobowo-psychologicznym. Jest on skoncentrowany na Bożej „łaskawości" (hesed) która stanowi kluczowe pojęcie nie tylko antyfony Ps 136, ale całej Biblii.
Wielki komentator psalmów, mnich Kasjodor (VI w.), pisał bardzo trafnie: „Miłosierdzie Boże błyszczy jak gwiazdy z każdego wersetu tego psalmu. A jak wielka jest ta chwała, pokazują to słowa Pisma: »kiedy podnieśli głos wysoko przy wtórze trąb, cymbałów i instrumentów muzycznych przy wychwalaniu Pana, że jest dobry i że na wieki Jego łaskawość, świątynia napełniła się obłokiem chwały Pańskiej«" (2 Krn 5, 13).
Już wcześniej św. Augustyn zauważył w objaśnieniu Ps 136, że „chociaż tu na chwałę Boga wiele się mówi, to jednak szczególnie zaleca się Jego miłosierdzie". Jest to cecha transcendentna jak każdy przymiot Boga, ale z natury swej objawia się ona w dziełach dokonanych dla ludzi, Wszystko, co dzieje się w świecie, jest teofanią tej „miłości miłosiernej", a ona nadaje wszystkim rzeczom sens ostateczny.
Cechą tej miłości jest wieczność. Przekracza ona granice czasu i przestrzeni, jakby rzucając zasiew nieskończoności w dzieło stworzenia i w historię zbawczą. Zasiew ten sprawia, że dawne wydarzenia odnawiają się w liturgii i otwierają się na ostateczne wypełnienie w wieczności. W ten sposób historia zbawienia jest zawsze otwarta w nadziei Bożego zmiłowania.
Poza tą podstawową cechą Jahwe objawia w Ps 136 również inne tajemnice swej osobowości. Jego „dobroć" (w. 1) oznacza mysterium fascinosum, piękno, miłość i wszelkie odcienie dobra. „Mądrość" Boga (w. 5) to zdolność porządkowania świata, przemieniania „chaosu" w „kosmos". Literatura mądrościowa często sławi tę cechę wszechmocy Jahwe (np. Prz 3, 19; Job 38, 4; Ps 104, 24).
Bóg objawia wreszcie swoją wolę, która decyduje o istnieniu świata i kieruje jego losami. Długi szereg imiesłowów i czasowników w Ps 136 składa się na opis wszechmocy Jahwe. Jego „ręka potężna i wyciągnięte ramię" (w. 12) to symbol zbawczej obecności w historii.
Ale Jahwe jest także czułym Ojcem, który pochyla się nad swoim poniżonym i zniewolonym narodem (w. 23 n.). Refleksja historyczna i w psalmie prowadzi ku wydarzeniom epoki „sędziów” i monarchii, ku wyzwoleniu z niewoli i babilońskiej, a także ku konkretnym aktom pomocy ubogim Izraela. Bóg wreszcie objawia swoją czułość każdemu człowiekowi, udzielając mu codziennego chleba (w. 25).
Ostatni werset psalmu objawia całą paradoksalność tajemnicy Boga psalmisty. Jest On „Bogiem niebios", a jednocześnie sprawiedliwym i miłosiernym Ojcem. Pełnię tajemnicy Bożego miłosierdzia objawi jednak dopiero Jego Syn w misterium swego wcielenia i odkupienia.
