Edycja V - Wykład 15 Wykłady

KSIĘGA PSALMÓW - TEOLOGIA I EGZEGEZA

TEOLOGIA
PSAŁTERZ HEBRAJSKI - CZŁOWIEK W DIALOGU Z BOGIEM

4. KRÓLESTWO BOŻE: OBIETNICA I SPEŁNIENIE (cz. 2)

Droga Objawienia pozostaje owiana mgłą tajemnicy, którą ludzka dusza daremnie usiłowała zawsze przeniknąć. Na tej właśnie drodze wierny może odnaleźć spełnienie obietnic zawartych w Przymierzu:

Gdyby mój lud Mnie słuchał,
a Izrael postępował Moimi drogami,
wnet poskromiłbym ich nieprzyjaciół...,
a ich samych karmiłbym wyborna pszenicą
i sycił miodem z Opoki (Ps 81, 14.17).

Bliskowschodni mit „wiecznego powrotu" sugeruje niektórym badaczom rozpatrywanie myśli biblijnej w podobnych kategoriach. W religiach starożytnych królowanie bogów wyobrażano  sobie jako powrót dzieła stwórczego  do pierwotnej czystości. To, co działo się u początków czasu, uważano za ustawicznie powracające w cyklu wieków aż do ostatecznego spełnienia. Inaczej jest w Objawieniu biblijnym. Psalmiści uważają królestwo Boże za fakt dokonany już definitywnie, a jednocześnie za wydarzenie przyszłe,    będące ciągle jeszcze przedmiotem oczekiwania. W psalmach można wyróżnić dwie fazy Bożych rządów nad światem: Jahwe jest inicjatorem historii i jej dopełnieniem. Władzę królewską sprawuje odwiecznie, skoro pokonał morskie potwory; dlatego w Jego ręku spoczywają losy narodu wybranego. Natomiast w pełni stanie się Królem wówczas dopiero, kiedy dokończy swe dzieło w akcie powszechnego sądu:

Głoście wśród narodów: Jahwe jest Królem!
On utwierdził świat tak, że się nie chwieje;
On sądzi narody podług słuszności (Ps 96, 10).

Obydwa aspekty Jego rządów wiążą się jednak ściśle ze sobą, jak obietnica i jej wypełnienie. Przejście od szkicowego rysunku Architekta do ostatecznego arcydzieła potrzebuje oczywiście nowej inicjatywy Stwórcy. Nowe dzieło Boga będzie przedmiotem uwielbienia w „nowej pieśni". Spełnienie Bożego zamysłu wymaga, by „wspomniał" (zakar) On na swą wierną miłość, na Przymierze zawarte z Abrahamem (Ps 105, 9), wreszcie na własną obietnicę daną swym wybranym (Ps 105, 42). Jahwe bowiem nie może być związany żadną inną więzią oprócz własnego słowa. Słowo Jego kieruje całym dziełem stworzenia i losami narodów, kosmosem i historią. Nic i nikt nie może powstrzymać Jego słowa ani zniweczyć Bożej decyzji:

Albowiem słowo Jahwe jest prawdziwe,
a wszelkie Jego działanie jest wierne (Ps 33, 4)33.

Psalmiści są więc pewni skuteczności Bożego słowa. Wiedzą, że jest ono niezawodne, wypróbowane i prawdziwe. Tylko dlatego może istnieć w Izraelu więź lojalności (hesed) z Jahwe, ponieważ On - mimo ciągłych przeszkód - potrafi dotrzymać obietnicy danej Abrahamowi i jego potomstwu. Ta właśnie niezmienność słowa Jahwe jest podstawą wszelkiej nadziei Izraela nawet w  najbardziej  dramatycznych  okolicznościach. Nie może On przekreślić własnego słowa, nie może zaniechać danej obietnicy!
Zdarza się jednak, że tragiczne doświadczenia zarówno narodu, jak i jednostki prowadzą do takich oto wniosków: „Bolesne to dla mnie, że się zmieniła   prawica Najwyższego" (Ps 77,11). Gdyby jednak było to prawdą, musiałoby to znaczyć, że Jahwe przestał być Bogiem! Toteż jedyną odpowiedzią człowieka wierzącego jest sięganie w pamięci do dawnych dziejów Izraela: „Wspominam dzieła Jahwe, wspominam dawne Twoje czyny, zagłębiam się we wszystkie dzieła Twoje, zastanawiam się nad wszystkimi Twoimi czynami" (w. 12). Historia jest matką i nauczycielką wiary:
Boże, święta jest droga Twoja;
któryż z bogów jest tak wielki jak nasz Bóg?! (w. 13).

5. BÓG HISTORII

W Babilonii święto Nowego Roku, zwane Akitu, dawało sposobność do wyrażenia pragnień jednostki i społeczeństwa. Odrodzeniu w przyrodzie winna towarzyszyć odnowa porządku politycznego. Wówczas dopiero świat odzyska pierwotną równowagę. Podobnie w religii egipskiej czczono boginię Maat, uosobienie sprawiedliwości i trwałego pokoju.
Również programem królewskich rządów Jahwe jest sprawiedliwość i pokój. Król ziemski jest tylko reprezentantem władzy Boga-Sędziego (sofet). Sprawowanie sądów wymaga bowiem użycia suwerennej władzy. Dlatego psalmiści wzywają Jahwe, aby „powstał", „zbudził się" i dokonał słusznego sądu" bez względu na osobę:

Boże, przez imię Twoje wybaw mnie,
swą mocą osądź moją sprawę! (Ps 54, 3).

Sąd Boży musi być nieubłagany, skoro ma złamać opór straszliwego przeciwnika. Bardzo często w psalmach pojawia się mroczna postać grzesznika, złego, zwanego czasem głupcem (nabal). Pragnie on bowiem budować życie bez Boga czy nawet wbrew Niemu. Jego pomyślność i sukces dokonuje się kosztem przemocy wobec ubogich i pokornych (anawim). Znajdują oni ratunek tylko w sądzie sprawowanym przez Boga i przez Jego Pomazańca.

On bowiem wybawi potrzebującego, gdy zawoła o pomoc,
i gnębionego, gdy nie ma obrońcy.
Ulituje się nad nędzarzem i potrzebującym
i życie biedaków ocali (Ps 72, 12 n.)

Kiedy ziemia pełna jest bezbożnych zbrodni, zagrożony jest cały porządek kosmiczny, naturalne środowisko człowieka. Kosmos wówczas zamienia się ponownie w pierwotny chaos:

Lecz oni nie pojmują i nie rozumieją, w ciemności krążą;
zachwiały się wszystkie podwaliny ziemi (Ps 82, 5).

Ks. prof. dr hab. Antoni Tronina

 ROZWAŻANIE

PSALM 80 [79]
Nawiedź Panie swoją winnicę

Usłysz, Pasterzu Izraela, †
Ty, który jak trzodę prowadzisz ród Józefa, *
Ty, który zasiadasz nad cherubami!
Ukaż się przed Efraimem, Beniaminem i Manassesem.
wzbudź swą potęgę i przyjdź nam z pomocą.
Odnów nas, Boże, †
i rozjaśnij nam nami swoje oblicze, *
a będziemy zbawieni.
Panie, Boże Zastępów, jak długo gniewać się będziesz *
pomimo modłów Twojego ludu?
Nakarmiłeś go chlebem płaczu, *
obficie napoiłeś łzami.
Uczyniłeś nas przyczyną zwady sąsiadów, *
a wrogowie nasi z nas szydzą.
Odnów nas, Boże Zastępów, †
i rozjaśnij nad nami swoje oblicze, *
a będziemy zbawieni.
Przeniosłeś winorośl z Egiptu *
i zasadziłeś ją wygnawszy pogan.
Przygotowałeś dla niej glebę, *
a ona zapuściła korzenie i napełniła ziemię.
W jej cieniu skryły się góry, *
jej gałęzie okryły potężne cedry.
Rozpostarła swe pędy aż do Morza, *
aż do Rzeki swoje latorośle.
Dlaczego zburzyłeś jej ogrodzenie *
i każdy przechodzień zrywa jej grona?
Niszczy ją dzik leśny *
i obgryzają polne zwierzęta.
Powróć, Boże Zastępów, *
wejrzyj z nieba, spójrz i nawiedź tę winorośl.
Chroń to, co zasadziła Twoja prawica, *
latorośl, którą umocniłeś dla siebie.
A ci, którzy ją spalili i wycięli, *
niech zginą od grozy Twojego oblicza.
Wyciągnij rękę nad mężem Twej prawicy, *
nad synem człowieczym, którego umocniłeś w swej służbie.
Już więcej nie odwrócimy się od Ciebie, *
daj nam nowe życie, a będziemy Cię chwalili.
Odnów nas, Panie, Boże Zastępów, †
i rozjaśnij nad nami swoje oblicze, *
a będziemy zbawieni.

1. Psalm, którego teraz wysłuchaliśmy wyraża skargę i błaganie całego narodu izraelskiego. W pierwszej jego części występuje znany symbol biblijny - obraz pasterza. Pan wzywany jest jako «Pasterz Izraela», ten, który «jak trzodę prowadzi ród Józefa» (w. 2). Z wysokości arki przymierza «zasiadając na cherubach», Pan prowadzi swą owczarnię, czyli swój lud, i chroni go w nie-bezpieczeństwach.
Tak czynił podczas wędrówki przez pustynię. Teraz jednak wydaje się, że jest nieobecny, niemal uśpiony bądź obojętny. Owczarni, którą miał prowadzić i żywić (por. Ps 23 [22]), daje jedynie «chleb płaczu» (por. Ps 80 [79], 6). Nieprzyjaciele szydzą z upokarzanego i obrażanego ludu. Bóg jednakże nie wydaje się tym poruszony, nie «budzi się» (w. 3) i nie okazuje swej potęgi, by bronić ofiar przemocy i ucisku. Powtarzające się wezwanie antyfony (por. ww. 4. 8) próbuje niejako poruszyć Boga w Jego postawie obojętności, by na nowo stał się pasterzem i obrońcą swego ludu.

2. W drugiej części modlitwy, w której dominuje napięcie, ale i ufność, spotykamy inny symbol, drogi Biblii - winnicę. Obraz ten łatwo się interpretuje, ponieważ należy do scenerii Ziemi Obiecanej i oznacza płodność i radość.
Jak pisze prorok Izajasz na jednej z najbardziej poetyckich kart swej księgi (por. Iz 5, 1-7), winnica jest uosobieniem Izraela. Zawiera ona dwa zasadnicze aspekty: z jednej strony, ponieważ została zasadzona przez Boga (por. Iz 5, 2; Ps 80 [79], 9-10), winnica wskazuje na dar, łaskę, miłość Bożą; z drugiej strony - wymaga pracy rolnika, potrzebnej by rodziła winogrona, z których otrzymujemy wino, a więc przedstawia odpowiedź człowieka, jego osobiste zaangażowanie oraz owoc sprawiedliwych dzieł.
3. Za pomocą obrazu winnicy Psalm przypomina główne etapy historii żydowskiej: jej korzenie, wyjście z Egiptu i przybycie do Ziemi Obiecanej. Winnica osiągnęła swój największy rozkwit za panowania króla Salomona, gdy jej obszar obejmował całą Palestynę, a nawet sięgał dalej. Rozciągała się wówczas od północnych gór Libanu porośniętych cedrami aż do Morza Śródziemnego i niemal aż po wielką rzekę Eufrat (por. ww. 11-12).
Jednakże ten rozkwit przysłoniły ciemne chmury. Psalm przypomina nam, że nad Bożą winnicą przeszła burza: Izrael przeżył ciężką próbę gwałtownego najazdu, który zrujnował Ziemię Obiecaną. Sam Bóg, niczym najeźdźca, zburzył mur otaczający winnicę, pozwalając w ten sposób, by wdarli się do niej łupieżcy, których symbolizuje dzik leśny, według starożytnych przekonań zwierzę gwałtowne i nieczyste. Do dzika leśnego dołączyły się inne dzikie zwierzęta, przedstawiające wrogą i niszczącą wszystko hordę (por. ww. 13-14).

4. Płynie więc do Boga gorący apel, by przerwał swe milczenie, powrócił i wziął w obronę ofiary spustoszenia: «Powróć, Boże Zastępów, wejrzyj z nieba, spójrz i nawiedź tę winorośl» (w. 15). Bóg znowu będzie opiekunem życiodajnego szczepu tej winnicy wystawionej na gwałtowną wichurę i przepędzi wszystkich, którzy próbowali ją wyciąć i spalić (ww. 16-17).
W tym momencie w Psalmie pojawia się nadzieja o zabarwieniu mesjańskim. W wierszu 18 mamy bowiem następującą modlitwę: «Wy ciągnij rękę nad mężem Twej prawicy, nad synem człowieczym, którego umocniłeś w swej służbie». Przede wszystkim przychodzi na myśl król Dawid, który z pomocą Pańską przewodzić będzie walce o wolność. Jednakże słowa te zawierają również ufność pokładaną w przyszłym Mesjaszu, owym «Synu Człowieczym» opiewanym przez proroka Daniela (por. 7, 13-14). Wyrażenia tego Jezus używał potem z upodobaniem w odniesieniu do swego dzieła i mesjańskiej osoby. Co więcej, Ojcowie Kościoła jednomyślnie wskazywali na przywołaną przez Psalm winnicę jako prorocką zapowiedź Chrystusa «prawdziwego krzewu winnego» (por. J 15, 1) oraz Kościoła.

5. Oczywiście, aby oblicze Pana mogło się rozjaśnić jest konieczne, by Izrael poprzez wierność i modlitwę nawrócił się do Boga Zbawiciela. Mówi o tym Psalmista w słowach: «Już więcej nie odwrócimy się od Ciebie» (Ps 80 [79], 19).
Tak więc Psalm 80 jest pieśnią wyrażającą głębokie cierpienie, ale także nieugiętą ufność. Bóg zawsze jest gotów «powrócić» do swego ludu, ale konieczne jest również, aby lud «powrócił» do Niego, dochowując Mu wierności. Jeśli my nawrócimy się z grzechu, Pan «się nawróci» i zrezygnuje z karania nas: takie jest oto przekonanie Psalmisty, które znajduje oddźwięk w naszych sercach i otwiera je na nadzieję.

(10.4.2002)

Liturgia Godzin z Janem Pawłem II i Benedyktem XVI
Praca zbiorowa, Wydawnictwo Biblos, Tarnów 2007

 EGZEGEZA

Psalm 80

Ps 80 - Lamentacja wspólnoty. Wzmianka o obszarach na płn. (w. 3) oraz wymienienie „Izraela" i Józefa" (w. 2) mogą wskazywać na powstanie utworu w Królestwie Północnym. Refren (ww. 4.8.20 - por. również w. 15) dzieli psalm na części.

Struktura:
ww. 2-4 (wstęp i prośba o pomoc);
ww. 5-8 (opis wrogów narodu);
ww. 9-14 (Bóg wyrwał „winorośl", którą zasadził);
ww. 15--20 (prośba, by Bóg zbawił lud; pokuta).

2. ”zasiadasz nad cherubami”: To określenie Jahwe pochodzi z wczesnego okresu historii Izraela, gdy Jahwe szedł z ludem w Namiocie Spotkania (2 Sm 7,6), zasiadając nad postaciami cherubów na Arce (1 Sm 4,4; 2 Sm 6,2; Iz 37,16).

4. ”O Boże, odnów nas”: Por. Jr 15,19. Izrael prosi, by Jahwe na podstawie przymierza przyjął go z powrotem. Prorocy w Królestwie Północnym nie wahali się ogłosić koniec przymierza z powodu niewierności Izraela (Am 1,3-2,6: Oz 1,9).

9-14. Psalmista przypomina Bogu o jego trosce okazanej Izraelowi w dawnych czasach, gdy Bóg wyrwał tę „winorośl" z Egiptu (Iz 5,1-7; 27,2-6).

13-14. Por. Ps 89,41-42, gdzie winorośl oznacza króla.

17. Prośba, by wrogowie Izraela zginęli ogarnięci grozą, zobaczywszy oblicza Jahwe (jego zagniewaną twarz) jest przeciwieństwem modlitwy w refrenie: by Bóg - tj. jego oblicze - „zaświeciło" ponownie (uśmiechnęło się) nad Jego ludem.

19. ”Nie odstąpimy już więcej od Ciebie”: Izrael wyznaje swoją nielojalność i wyraża skruchę.

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001