Edycja V - Wykład 30 Wykłady

KSIĘGA PSALMÓW - TEOLOGIA I EGZEGEZA

TEOLOGIA
PSAŁTERZ HEBRAJSKI - CHRYSTUS I KOŚCIÓŁ

4. „ODGÓRNA" I „ODDOLNA" CHRYSTIANIZACJA PSAŁTERZA (cz.2)

Można też widzieć Go w osobie psalmisty. To, co mówi Dawid, jest wyrazem uczuć „Syna Dawidowego". Psalmy są więc również modlitwą Chrystusa do Ojca, Jego błaganiem, dziękczynieniem i uwielbieniem. A jako modlitwa Chrystusa stają się własnością moją i całego Kościoła, który łączy się ze swym Panem w uwielbieniu Boga. Używając znów określenia św. Augustyna, cały Chrystus (Głowa wraz z Ciałem) jest idealnym Piewcą psalmów (admirabilis Cantor psalmorum). Psalm „Z głębokości wołałem ku Tobie, Panie" staje się lamentacją Chrystusa, do której dołącza się Kościół i każdy wierzący. „Zmiłowania Pańskie na wieki" stają się przedmiotem uwielbienia łask Ojca w pieśni Kościoła złączonego ze swą Głową. Taką procedurę nazwiemy chrystianizacją oddolną, albowiem to sam Chrystus woła do Ojca z głębokości ludzkiego uniżenia. Jest to vox Christi (et Ecclesiae) ad Patrem.

Obydwie te podstawowe zasady chrześcijańskiego rozumienia psalmów były stosowane już w II w.; stąd ich powaga w Kościele. Ojcowie Kościoła uczą nas, że „duch" sięga głębiej niż „litera" tekstu natchnionego. Uczą widzieć Chrystusa obecnego w psalmach, bądź to w osobie wielbionego „Pana", bądź też w osobie modlącego się psalmisty. Uczą, jak modlić się psalmami po chrześcijańsku.
Pozostaje do rozwiązania problem, czy konkretny psalm brewiarzowy mam chrystianizować „odgórnie" czy „oddolnie"? Czy wystarczy tutaj ogólny „zmysł Kościoła", czy też są jakieś konkretne zasady rozstrzygania? Na ten problem Ojcowie Kościoła nie dają odpowiedzi. Pozostaje zatem sięgnąć do autorytetu wyjątkowego świadka Tradycji: jak autorzy Nowego Testamentu odnajdują obecnego w psalmach Chrystusa? Andre Rose, który od lat zajmuje się wpływem  słownictwa Septuaginty na Ewangelie, potwierdza raz jeszcze rolę greckiego Psałterza przy powstawaniu ewangelicznych opowiadań o wydarzeniach paschalnych.

5. ROLA PSAŁTERZA W NOWYM TESTAMENCIE (cz.1)

Najczęściej cytowaną w Nowym Testamencie księgą biblijną jest Księga Psalmów (Na ok. 300 cytatów ze Starego Testamentu w Nowym, jedną trzecią stanowią teksty Psałterza. Chodzi o wyraźne przytoczenie, bo aluzji do psalmów jest znacznie więcej). Jak Objawienie chrześcijańskie ukazuje obecność Chrystusa w psalmach? Egzegeci dokonali zestawienia wszystkich cytatów i ich klasyfikacji; możemy się oprzeć na tych badaniach.

Ponad połowa przytoczeń psalmów (dokładnie 53 cytaty) w Nowym Testamencie opiera się na ich sensie literalnym. Jest to dowód wielkiego autorytetu dosłownej interpretacji Biblii, nie tylko psalmów mesjańskich. Egzegezę literalna stosuje zwłaszcza św. Paweł, cytując psalmy na ogół według wersji greckiej.  W Liście do Rzymian przeprowadza on biblijny dowód tezy o „usprawiedliwieniu" przez wiarę. Wykorzystane w tym dowodzie psalmy dotyczyły w pierwotnym kontekście powszechności zbawienia, które ma się dokonać w czasach mesjańskich. Rz 15,9-11 przytacza dwa cytaty z psalmów (Ps 117/118, 50 „Przeto wyznawać Cię będę wśród pogan, Panie, i będę śpiewał imieniowi Twemu"; Ps 116/117,1 „Chwalcie Pana wszystkie narody i wysławiajcie Go wszystkie ludy"), których sens literalny dopełnia się w misterium Chrystusa: dopiero Jego krzyż przyniesie zbawienie poganom. Literalną interpretację psalmów spotykamy również w innych tekstach Nowego Testamentu, zwłaszcza w kantykach Łukaszowych i w Apokalipsie. W Ewangelii św. Jana przeważa typologia, ale zdarza się również dosłowne rozumienie psalmu (np. J 12, 27).

Psalmy mesjańskie mówią w sensie literalnym o tajemnicach Mesjasza i Jego królestwa. Trudno określić dokładnie, ile z nich uważali ewangeliści za dosłownie mesjańskie. Np. Ps 44/45 („śpiewam pieśń moją królowi"), podobnie jak 71/72 („Boże, przekaż swój sąd królowi"), nie mówią wyraźnie o Mesjaszu, a jednak Nowy Testament odnosi je do Chrystusa. Podobnie Ps 21/22 jest modlitwą sprawiedliwego, który w swym cierpieniu woła do Boga. Czy sam fakt, że Chrystus odmawiał ten psalm na krzyżu, wystarcza, by nazwać go psalmem mesjańskim?

Wyraźnie w kerygmacie apostolskim uznane są za mesjańskie tylko cztery psalmy (2; 88/89; 109/110 i 131/132). Można do nich dołączyć kilka psalmów o królowaniu Boga (zwłaszcza Ps 46/47 oraz 96/97 i 97/98), odniesionych do Chrystusa przez Kościół apostolski (Dz 28, 28; Hbr 1, 6 i liczne aluzje w Apokalipsie: 9, 20; 11, 5; 12, 12; 14, 3; 19, 6.11).

Znacznie więcej jest psalmów schrystianizowanych „oddolnie", tzn. włożonych w usta samego Chrystusa. Chodzi tu szczególnie o cytaty i aluzje w ewangelicznych opisach męki Pańskiej. Oto wykaz tych miejsc Psałterza, które wyrażają uczucia cierpiącego Zbawiciela: Ps 6, 4 (J 12, 27 - „dusza moja jest zatrwożona"); 6, 9 (Mt 7, 23; Łk 13, 27 - „odstąpcie ode Mnie wszyscy, którzy czynicie nieprawość”); 15/16, 8-11 (Dz 2, 25-28 - „O Nim bowiem mówił Dawid: [...] nie pozwolisz Świętemu Twemu oglądać skażenia"); 21/22, 2 (Mt 27, 46; Mk 15, 34 - „Boże mój, czemuś Mnie opuścił"); 21/22, 8-9 (Mt 27, 39-43 - „Przechodzący obok, bluźnili Mu, kiwając głowami i mówiąc: [...] Ufał Bogu, niech Go teraz wybawi!"); 21/22, 19 (J 19, 24 - „Podzielili sobie szaty Moje, a o suknię Moją los rzucili"); 21/22, 23 (Hbr 2, 12 - „Oznajmię imię Twoje braciom Moim, w pośrodku zgromadzenia chwalić Cię będę"); 30/31, 6 (Łk 23, 46 - „w ręce Twoje polecam ducha Mojego"); 34/35, 19; 68/69, 5 (J 15, 25 - „Że Mnie niesłusznie mieli w nienawiści"); 37/38, 12 (Łk 23, 49 - „A wszyscy Jego znajomi stali z daleka"); 39/40, 7-7 (Hbr 10, 5-10 - „Nie chciałeś ofiary i daniny, ale przygotowałeś Mi ciało"); 40/41, 10 (J 13, 18 - „Ten, co ze Mną je chleb, podniesie przeciw Mnie piętę"); 41/42, 6.12; 42/43, 5 (Mt 26, 38; Mk 14, 34 - „Smutna jest dusza Moja aż do śmierci"); 68/69, 10 (J 2, 17 - „Żarliwość o dom Twój pożera Mnie"; Rz 15, 3 - „Urągania urągających Tobie spadły na Mnie"); 68/69, 22 (Mt 27, 34.48 parał. - „Pragnę [...], wino z żółcią").

Do tej listy można dołączyć psalmy tzw. Hallelu (112-117), które Chrystus śpiewał z uczniami na ostatniej wieczerzy. Przypominają one szczególnie pewne okoliczności męki i stają się tym samym „modlitwą Chrystusa". Chodzi zwłaszcza o Ps 115/116, 13.15 („przyjmę kielich zbawienia [...], cenna jest w oczach Pana śmierć Jego świętych") i Ps 117/118, 17.23 n. („Nie umrę, ale żył będę" [...]; „kamień odrzucony przez budujących"; „oto dzień, który Pan uczynił")
.
Liczne są też wypadki chrystianizacji „odgórnej", w których odnosi się do Chrystusa to, co literalnie psalm mówił o Bogu. Wszystkie przytoczone tutaj cytaty należą do późnej literatury Nowego Testamentu: Ps 7, 10 (Ap 2, 23 - „Ja jestem, który badam nerki i serca"); 8, 3 (Mt 21, 16 - „Z ust niemowląt i ssących doskonałą uczyniłeś chwałę"); 17/18, 3 (aluzja w Łk 1, 69 - „róg zbawienia"); 22/23, 1 (aluzja w Ap 7, 17 „Baranek będzie nimi rządził i poprowadzi ich do źródeł wód życia"); 32/33, 6 (aluzja w J 1, 3 -„wszystko przez nie się stało"); 33/34, 9 (1 P 2, 3 - „skosztowaliście, że słodki jest Pan"); 67/68, 19 (retuszowany cytat Ef 4, 8 - „Wstąpiwszy na wysokość, przywiódł jeńców pojmanych, dał dary ludziom"); 88/89, 38 (Ap 3, 14 - „świadek wierny"); 94/95, 7-11 (komentowany cytat Hbr 3, 7-4,11 - „Dziś, jeśli usłyszycie głos Jego..."); 101/102, 26-28 (Hbr 1, 10-12 - „Ty, Panie, na początku utwierdziłeś ziemię [...] i lata Twoje nie ustaną"); 102/103, 8; 110/111, 4 (Jk 5, 11 - „litościwy jest Pan i miłosierny"); 103/104, 4 (Hbr 1, 7 - „Który czyni swych aniołów wichrami"); 129/130, 8 (aluzja w Mt l, 21 - „On zbawi lud swój od grzechów ich").

Oprócz tych przykładów należy tu włączyć temat Pasterza; w Starym Testamencie (np. Ps 22/23) jest nim sam Jahwe, a w Nowym - Jezus (J 10). Można też widzieć chrystianizację „odgórną” w modlitwie zanoszonej do Chrystusa. Tak modli się Szczepan słowami Ps 30/31, 6: „Panie Jezu, przyjmij ducha mojego!" (Dz 7, 59).

Ks. prof. dr hab. Antoni Tronina

 ROZWAŻANIE

PSALM 130 [129]
Z otchłani grzechu

Z głębokości wołam do Ciebie, Panie, *
Panie, wysłuchaj głosu mego.
Nachyl swe ucho *
na głos mojego błagania.
Jeśli zachowasz pamięć o grzechach, Panie, *
Panie, któż się ostoi?
Ale Ty udzielasz przebaczenia, *
aby Ci ze czcią służono.
Pokładam nadzieję w Panu, †
dusza moja pokłada nadzieję w Jego słowie, *
dusza moja oczekuje Pana.
Bardziej niż strażnicy poranka *
niech Izrael wygląda Pana.
U Pana jest bowiem łaska, *
u Niego obfite odkupienie.
On odkupi Izraela *
ze wszystkich jego grzechów.

1. Odczytaliśmy jeden z najbardziej znanych i cenionych w tradycji chrześcijańskiej psalmów, od pierwszych słów jego łacińskiej wersji nazywany De profandis. W pobożności ludowej występuje często, wraz z Miserere, jako Psalm pokutny. Odmawia się go podczas obrzędów pogrzebowych, ale przede wszystkim jest pieśnią opiewającą Boże miłosierdzie oraz pojednanie między grzesznikiem i Panem, Bogiem sprawiedliwym, który zawsze jednak jest «miłosierny i łagodny, nieskory do gniewu, bogaty w łaskę i wierność, zachowujący swą łaskę w tysiączne pokolenia, przebaczający niegodziwość, niewierność, grzech» (Wj 34, 6-7). Właśnie dlatego omawiany przez nas Psalm występuje w nieszpornej liturgii Bożego Narodzenia i całej oktawy bożonarodzeniowej, a także IV Niedzieli Wielkanocnej oraz uroczystości Zwiastowania Pańskiego.

2. Psalm 130 [129] rozpoczyna głos wydobywający się z otchłani zła i win (por. ww. 1-2). «Ja» modlącego się człowieka mówi do Pana: «wołam do Ciebie, Panie». Następnie temat grzechu i przebaczenia zostaje rozwinięty w trzech częściach. Wezwania kierowane są przede wszystkim do Boga, za pomocą bezpośredniej formy «Ty»: «Jeśli zachowasz pamięć o grzechach, Panie, Panie, któż się ostoi? Ale Ty udzielasz przebaczenia, aby Ci ze czcią służono» (ww. 3-4). Znaczący jest fakt, że bojaźń - a więc szacunek połączony z miłością - budzi nie kara, lecz przebaczenie. Bardziej niż gniew Boga, powinna budzić w nas świętą bojaźń Jego wielka i rozbrajająca wspaniałomyślność. Bóg nie jest bowiem nieubłaganym władcą, potępiającym winnego, lecz miłującym Ojcem, którego powinniśmy kochać nie ze strachu przed karą, lecz za to, że jest dobry i gotowy przebaczyć.

3. Pierwszoplanowym elementem drugiej części jest «ja» modlącego się człowieka, który, nie zwracając się już do Pana, mówi o Nim: «Pokładam nadzieję w Panu, dusza moja pokłada nadzieję w Jego słowie, dusza moja oczekuje Pana. Bardziej niż strażnicy poranka» (ww. 5-6). W sercu skruszonego Psalmisty pojawiają się oczekiwanie, nadzieja i pewność, że Bóg wypowie wyzwalające słowo i zgładzi grzech. Oczekiwanie i nadzieję duszy, która wygląda przebaczenie, wyraża plastyczny, żywy obraz straży czuwającej nocą nad Jerozolimą. Jednak sam w sobie termin hebrajski mógłby odsyłać do kapłanów czuwających na modlitwie w świątyni na Syjonie: scena ta zatem kryłaby pewien wymiar mistyczny. Oczekiwanie przebaczenia staje się rodzajem żywej modlitwy skierowanej do Boga Zbawcy.

4. W trzeciej i ostatniej części Psalmu występuje cały Izrael, lud, który często grzeszy i jest świadomy, że potrzebuje zbawczej łaski Boga: «niech Izrael wygląda Pana. U Pana jest bowiem łaska, u Niego obfite odkupienie. On odkupi Izraela ze wszystkich jego grzechów» (ww. 7-8).
Własne zbawienie, o które prosił przedtem modlący się człowiek, obejmie teraz całą wspólnotę. Wiara Psalmisty łączy się z historyczną wiarą ludu przymierza, «odkupionego» przez Pana nie tylko z udręki niewoli egipskiej, ale również «ze wszystkich grzechów». Pomyślmy, że to my stanowimy teraz naród wybrany, Lud Boży. Również nasza wiara włącza nas we wspólną wiarę Kościoła. I tym samym daje nam pewność, ze Bóg jest wobec nas dobry i wyzwala nas z grzechów. Błagalne wołanie De profundis, które wychodzi z mrocznej otchłani grzechu, wznosi się aż do świetlanego widnokręgu Bożego, gdzie panują «łaska i odkupienie», dwie wielkie wartości charakteryzujące Boga, który jest miłością.

5. Zapoznajmy się teraz z refleksją na temat tego Psalmu, rozwiniętą przez tradycję chrześcijańską. Wybieramy słowa św. Ambrożego - w swoich pismach często przypomina on racje, które skłaniają nas, by błagać Boga o przebaczenie. «Mamy dobrego Pana, który chce wszystkim przebaczyć», przypomina w swym traktacie O pokucie i dodaje: «Jeśli chcesz zostać usprawiedliwiony, wyznaj swój występek: pokorne wyznanie grzechów przecina węzeł win. (...) Widzisz, jak wielką nadzieję na przebaczenie ci daje, by cię skłonić do wyznania win» (La penitenza 2,6,40-41: SAEMO, XVII, Milano-Roma 1982, s. 253).

W Objaśnieniu Ewangelii według Łukasza biskup Mediolanu powtarza tę samą zachętę i wyraża zachwyt nad darami, jakie Bóg dodaje do swego przebaczenia: «Widzisz, jak dobry jest Bóg, zawsze gotów przebaczyć grzechy: nie tylko zwraca to, co odebrał, ale daje również nieoczekiwane dary». Zachariasz, ojciec Jana Chrzciciela, stracił mowę, ponieważ nie uwierzył aniołowi, ale później Bóg, gdy mu przebaczył, użyczył mu również daru prorokowania, który wyraził się w pieśni Benedictus: «Ten, który jeszcze niedawno był niemy, teraz już prorokuje» - zauważa św. Ambroży; «jedną z największych łask Pana jest to, że właśnie ci, którzy się Go zaparli, teraz Go wyznają. Tak więc niech nikt nie traci ufności, niech nikt nie wątpi w Bożą nagrodę, nawet jeżeli sumienie wyrzuca mu dawne grzechy. Bóg potrafi zmienić osąd, jeśli ty potrafisz naprawić winę» (Esposizione del Vangelo secondo Luca 2, 33: SAFMO, XI, Milano-Roma 1978, s. 175).

(19.10.2005)

Liturgia Godzin z Janem Pawłem II i Benedyktem XVI
Praca zbiorowa, Wydawnictwo Biblos, Tarnów 2007

 EGZEGEZA

PSALM 130

Jeden z siedmiu psalmów pokutnych, Ps 130 jest indywidualną lamentacją, która dzieli się na trzy części:
ww. 1-3 (lamentacja);
ww. 4-6 (ufność w przebaczenie Jahwe);
ww. 7-8 (zwrócenie się do wspólnoty po wyroczni zbawienia).
1. ”Z głębokości”: „Głębokości" pojawiają się tylko w czterech innych tekstach w ST: Iz 51,10; Ez 27,34; Ps 69,3.15. Tutaj psalmista błaga o ocalenie z udręki, którą porównuje do wezbranych wód (por. Jon 2,2).

3. ”Panie, Panie, któż się ostoi?”: Por. Am 7,2. Hebrajskie słowo na oznaczenie „któż się ostoi?" połączone jest z pierwszym słowem („z głębokości") przez podobieństwo brzmieniowe.

4. ”przebaczenia, aby Cię otaczano bojaźnią”: Por. 1 Krl 8,39-40.

5. ”oczekuję na Twe słowo”: Por. Ps 119,74.81.114.147. Oczekiwane słowo Boże jest przypuszczalnie wyrocznią zbawienia.

7-8. Jeśli są to oryginalne słowa psalmu, mogą stanowić zwrócenie się psalmisty do wspólnoty po otrzymaniu wyroczni zbawienia, jak w Ps 22,23-27.

7. ”Niech Izrael wygląda Pana”: Ten sam zwrot pojawia się na końcu następnego psalmu (131,3) brak w BT.

8. Niektórzy (np. Westermann) uważają ten werset za dodatek do Ps 130, jako wspólnotową interpretację tego, co było początkowo lamentacją indywidualną. Jednak zwrócenie się do wspólnoty w Ps 22 (wspomnianym powyżej) może przemawiać za przeciwnym poglądem.

Wreszcie struktura ww. 7-8 wskazuje za utrzymaniem tego: „Niech Izrael wygląda Pana" (w. 7) i „On odkupi Izraela" (w. 8) łączy chiazm gramatyczny..

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001