EWANGELIA WG ŚW. JANA
Jezus objawia swoje posłannictwo na tle liturgii Święta Namiotów (7,1 - 9,41) - część I
Św. Jan zaprasza nas do wspólnoty Kościoła w Efezie1 na dramat2 w dwóch aktach z prologiem i epilogiem.3 Oto przed nami dwie odsłony sceny ze Święta Namiotów. Jezus objawi się nam jako źródło wody żywej i jako światłość świata. Jako uważni uczestnicy dramatu, który rozgrywa się przed nami, starajmy się przyjrzeć z uwagą występującym postaciom, docenić znaczenie miejsca i czasu akcji oraz nie zlekceważyć użytych rekwizytów, a przede wszystkim wyciągnąć właściwe wnioski teologiczne, które pozwolą nam zrozumieć posłannictwo Jezusa. Autor dramatu nie chce byśmy zatrzymali się tylko na obejrzeniu tej sceny, ale byśmy stali się jej uczestnikami. To zaś zobowiązuje nas do przeniesienia atmosfery prezentowanego dramatu w nasze codzienne życie. Jeśli pod koniec tej sceny poczujesz smak wody żywej i pójdziesz z radością za światłością świata to znaczy, że stałeś się jednym z uczestników rozgrywanego dramatu. Jeśli nie! Obejrzyj tę scenę jeszcze raz!
Źródło wody żywej
(7,1 - 8,11)4
1. Postacie akcji:
Jezus (VIhsou/j)
„jesteś opętany przez złego ducha ()” (7,20)
W czasach Jezusa przekonanie o działaniu demonów pozwalało wyjaśnić wiele zjawisk negatywnych w ludzkim życiu. Demon był uważany za złą naturę będącego na usługach Szatana, przeciwnika Boga. Duchy te objawiały swą moc wywołując między innymi ślepotę, głuchotę, paraliż, epilepsję, obłąkanie,5 a więc wszelkiego rodzaju choroby, mogły być nawet odpowiedzialne za śmierć człowieka.6 Słowa włożone w usta tłumu: „jesteś opętany przez złego ducha” nie kwestionują czynów Jezusa, ale podważają ich przesłanie. Jezus w znakach objawia swoje boskie posłannictwo. Tłum nie przyjmuje takiej interpretacji znaku i odczytuje go odwrotnie jako przejaw działania sił demonicznych. Rozumowanie tłumu oparte jest na interpretacji Prawa jako woli Bożej. Według tego sposobu myślenia, czyn nie mieszczący się w kategoriach oficjalnej wykładni Prawa musi należeć do sił przeciwstawnych Bogu, czyli do sfery demonicznej. Ta błędna interpretacja uzdrowienia człowieka w szabat7 pozwala Jezusowi jeszcze pełniej wyjaśnić swoje posłannictwo i dlatego usłyszymy: „Ja jednak nie przyszedłem sam od siebie; lecz prawdziwy jest Ten, który Mnie posłał, którego wy nie znacie”. Jan nie pozwolił przemówić siłom demonicznym w sposób bezpośredni8, wystarczyła ich obecność w oskarżeniu, by Jezus mógł objawić swoje posłannictwo.
Ten prawdziwie jest prorokiem (Ou-to,j evstin avlhqw/j o` profh,thj) (7,40)
Prorok to człowiek powołany przez Boga, który doświadczał szczególnego objawienia Bożego i był zobowiązany głosić je ludowi.9 Stwierdzenie, że Jezus jest prorokiem, jest pierwszym etapem do uznania nauki Jezusa. Następuje afirmacja przez tłum słów Jezusa jako orędzia Boga. Prawdopodobnie wspólnota qumrańska oprócz Mesjasza królewskiego z rodu Dawida i Mesjasza z rodu Aarona spodziewała się Mesjasza - Proroka na podstawie tekstu Ml 3,22-24.10 W tym duchu może być interpretowane oczekiwanie z 11QMelch 18, które jest peszerem do Iz 61, 2-3.11 Wiara w powstanie proroka takiego jak Mojżesz, zwanego Taheb („ten, który przywraca”), jest ośrodkiem mesjanizmu samarytańskiego.12 Oczekiwania takiego proroka mogły być rozwinięciem zapowiedzi z Pwt 18,18: „Wzbudzę im proroka spośród ich braci, takiego jak ty, i włożę w jego usta moje słowa, będzie im mówił wszystko, co rozkażę”13
To jest Mesjasz (Ou-to,j evstin o` Cristo,j) (7,41)
Mesjasz (heb. , pomazaniec, gr. ) początkowo odnoszono do króla następnie w okresie powygnaniowym, kiedy nie było już króla, termin ten używano w odniesieniu do arcykapłana, który faktycznie wypełniał wiele funkcji królewskich. W czasach rządów dynastii hasmonejskiej wzmogły się oczekiwania nowego pomazańca z dynastii dawidowej uzupełnione jeszcze przez oczekiwanie drugiego Mesjasza z rodu Aarona. Wydaje się, że stronnictwo faryzeuszy skłaniało się bardziej ku oczekiwaniom Mesjasza dawidowego. Odzwierciedleniem tych oczekiwań są Psalmy Salomona przypisywane temu środowisku.14 Autor Psalmów Salomona woła: „Wejrzyj, Panie, i wzbudź im króla, syna Dawida w momencie, który sam uznasz, aby panował nad sługą Twym Izraelem” (PsSal 17, 21). Następnie nazywa oczekiwanego króla pomazańcem Pańskim ().15 Wspólnota qumrańska przyjmowała pogląd o konieczności rozdziału funkcji królewskich od kapłańskich i w swoich oczekiwaniach spodziewała się przyjścia dwóch Mesjaszy16, jednego z rodu królewskiego (1Q Sa 2,14.20)17, potomka Dawida (4Q 252)18, drugiego z rodu Aarona (CD 12,23-13,1, por. CD14,19; 19,10-11; 20,1).19 Zauważyć należy, że było również rozpowszechnione przekonanie, że przed swym wystąpieniem Mesjasz powinien być zupełnie nieznany (1Hen 48,6).20 Jednak na podstawie proroka Mi 5,1 określano przynajmniej miejsce pochodzenia Mesjasza, wskazując na miasteczko Betlejem.21 Wydaje się, że na temat pochodzenia Mesjasza istniało wiele poglądów w środowisku żydowskim. Faryzeusze przyjmowali proroków jako natchnione księgi, które kontynuują objawienie Boże. Saduceusze koncentrowali się na Torze, a pisma proroków traktowali tylko jako komentarz do Tory. Ponieważ Tora nie określała precyzyjnie miejsca pochodzenia Mesjasza wydaje się, że Saduceusze przyjmowali pogląd o niewiadomym miejscu pochodzenia Mesjasza. Zanotowana wypowiedź Ewangelisty: „Niektórzy spośród mieszkańców Jerozolimy mówili: Czyż nie jest to ten, którego usiłują zabić? A tymczasem On jawnie przemawia i nikt się Mu nie sprzeciwia. Czyżby więc starsi naszego ludu uznali, że jest On rzeczywiście Mesjaszem? Wiemy przecież skąd On pochodzi, natomiast gdy przyjdzie Mesjasz, nikt nie będzie wiedział skąd jest!” (7,25-27). Należy przypuszczać, że słowo „niektórzy” odnosi się do poglądów saduceuszy. Dyskusja zaprezentowana we fragmencie 7,40-43 natomiast przedstawia stanowisko faryzeuszy i zelotów w kwestii przyjścia Mesjasza: „A wtedy wśród tłumów, które Go słuchały, odezwały się głosy: Oto prawdziwy prorok! Inni mówili: To jest Mesjasz! Jeszcze inni pytali: Czyżby Mesjasz miał przyjść z Galilei? Czyż Pismo nie powiedziało, że z pokolenia Dawidowego i z miejscowości Betlejem, skąd był Dawid, przyjdzie Pomazaniec? I powstał w tłumie rozłam z Jego powodu”. Faryzeusze na podstawie Mi 5,1 i Ps Sal 17,21 określali miejsce i ród pochodzenia Mesjasza. Zeloci dopuszczali przyjście Mesjasza z Galilei, czego dowodem było wystąpienie Judy Galilejczyka. Ewangelista przytoczył nam trzy poglądy na temat przyjścia Mesjasza, saducejski o niewiadomym pochodzeniu Mesjasza, faryzejski o pochodzeniu z Betlejem i rodu Dawida, zelocki dopuszczający przyjście Mesjasza z Galilei. Kto wie, czy w stwierdzeniu: „Oto prawdziwy prorok!” (7,40) nie kryje się pogląd Samarytan, że Mesjasz będzie przede wszystkim prorokiem, wówczas mielibyśmy czwartą opinię na temat mającego przyjść Mesjasza.
Nauczyciel () (8,4)
Tytuł nauczyciel (hebr.: rabbi - „mistrz”) przysługiwał uczonym interpretującym teksty święte.22 Przywódca wspólnoty w Qumran otrzymuje tytuł Nauczyciel Sprawiedliwości. Prawdopodobnie przed wygnaniem z Jerozolimy pełnił on funkcję arcykapłana w latach od 159 do 152 przed Ch.23 Zatem przyjęcie tytułu Nauczyciela Sprawiedliwości przez byłego arcykapłana w jakimś stopniu wyrażało roszczenia przynajmniej do jakiejś części funkcji arcykapłańskich. Tą sferą działalności Nauczyciela Sprawiedliwości mogła się stać odpowiedzialność za interpretację Prawa i przekaz tradycji. Ponieważ wspólnota żyła przekonaniem, że czasy ostateczne już nadchodzą, dlatego Nauczyciel Sprawiedliwości wypełniał zadania aktualizacji słów Prawa w konkretnych warunkach funkcjonowania wspólnoty. Idea nauczycieli interpretujących Prawo odgrywała również znaczącą rolę w środowisku faryzeuszy. Ukształtowały się nawet wielkie szkoły wokół sławnych mistrzów. Ich powaga była tak wielka, że wpływała na kształt życia społecznego i religijnego. To oni będą fundamentem społeczeństwa po zburzeniu Jerozolimy w 70 r. nadając mu główne kierunki rozwoju. W czasach ostatecznego redagowania Ewangelii Janowej to nie prorocy, ani kapłani wpływali na życie religijne społeczności żydowskiej, ale właśnie środowisko nauczycieli.
W tym kontekście tytuł nauczyciel odniesiony do Jezusa ukazuje Go jako spadkobiercę tradycji prorockich. Może też wskazywać na wypełnienie nadziei realizowania się czasów ostatecznych, w których oczekiwano Prawodawcy i kodyfikacji Prawa.
W filozofii greckiej, a przede wszystkim u stoików, mędrzec był tym, który odkrywał prawa świata, którymi kieruje boski logos.24 Mędrzec zatem uczestniczył w życiu boskim.
Pan () (8,11)
Tytuł Pan sięga swoją tradycją Starego Testamentu. Z wielkiego szacunku wobec imienia Bożego Jahwe zastępowano je przy czytaniu tekstu świętego zwrotem „Adonaj” (mój Pan). Tradycja ta została uwieńczona w greckiej wersji tekstu świętego w Septuagincie, która oddaje imię Jahwe słowem „Pan” (Kyrios). Tytuł ten wobec Boga stosują również Filon i Józef Flawiusz. Znany jest on również w środowisku hellenistycznym, gdzie egipscy i greccy bogowie religii misteryjnych odbierają cześć jako „Panowie”, na przykład: Pan Serapis, Pani Izyda. Wydaje się, że tytuł ten również przejęty został przez kult cesarski, w którym czczono ich jako bogów.25 Obydwie tradycje mogły wywrzeć na chrześcijańskie zastosowanie tytułu Pan wobec Jezusa. Z jednej strony tytuł Pan był kontynuacją tradycji Septuaginty, a z drugiej strony stawał się osnową polemiki z rozwijającym się kultem cesarskim. Zatem tytuł Pan dla wspólnoty pierwotnego Kościoła stał się uniwersalnym wyznaniem wiary w Jezusowe bóstwo, był zrozumiały dla chrześcijan wywodzących się z narodu żydowskiego jak i z pogaństwa.
Bracia (avdelfoi,)
Starotestamentalnym zwyczajem terminem „brat” określa się nie tylko bezpośrednie rodzeństwo, ale również bliższych krewnych (kuzynów) i w takim sensie ujmuje Nowy Testament pojęcie „braci” Jezusa. Ewangelista Marek wylicza nawet imiona czterech braci: Jakub, Józef, Juda i Szymon (Mk 6,3).26 Mało prawdopodobna wydaje się natomiast ta część tradycji, która opowiada się za przyjęciem istnienia braci z rzekomego pierwszego małżeństwa Józefa. W ten sposób pojęcie „braci Jezusa” wyjaśnia Protoewangelia Jakuba27, Klemens Aleksandryjski28, Orygenes29 i inni Ojcowie Kościoła. Pojawiła się również koncepcja, że „bracia i siostry Jezusa” to Jego rodzeństwo, które po Nim urodziło się Maryi i Józefowi.30 Na scenie bracia pojawiają się w kontekście niezrozumienia misji Jezusa.31 Ich obecność i postawa niewiary potęguje konieczność Jezusowego udania się na święto Namiotów i objawienia się światu.
Żydzi (VIoudai/oi)
Św. Jan unika terminu „Izrael”, oznaczającego wybraństwo narodu żydowskiego. Ewangelista jest świadom, że wraz z odrzuceniem Chrystusa, ku któremu zmierzało całe objawienie Starego Testamentu, skończyła się racja wybraństwa i Izrael stał się zwykłym narodem. Przysługuje mu teraz tylko świecka nazwa „Żydzi”( oi` VIoudai/oi), używana wyłącznie w stosunkach z obcymi. Tytuł „Izrael” po odrzuceniu Mesjasza już narodowi nie przysługuje, toteż spotykamy go w czwartej Ewangelii tylko cztery razy (1,31.50; 3,10; 12,13), zawsze w odniesieniu do narodu wybranego z okresu starotestamentowego. Natomiast termin „Żydzi” w Ewangelii Jana występuje bardzo często, bo aż 72 razy, podczas gdy w ewangeliach synoptycznych tylko sporadycznie.32 Najczęściej terminem „Żydzi” Jan będzie określał opozycję wobec Zbawiciela. Zmuszając odbiorcę jego orędzia do dokonania wyboru między stanowiskiem reprezentowanym przez „Żydów”, a objawiającym się Jezusem. Taki wybór musiał być dokonany w czasach kształtowania się Ewangelii Jana. Synagoga pragnąc zachować ortodoksyjną wykładnię Prawa żądała deklaracji od swoich wyznawców odłączenia się od wyznawców Chrystusa. Wydaje się, że dominujący wpływ na sposób myślenia przedstawicieli synagogi wywarły wpływ dwa środowiska żydowskie. Szkoła faryzejska33, która wpłynęła na ostateczny kształt doktrynalny synagogi na synodzie w Jamnia około 90 r. po Chr. Druga szkoła zelocka nadała nacjonalistyczny kształt myśli żydowskiej już w latach pięćdziesiątych po Chrystusie. Chrześcijanie żydowskiego pochodzenia musieli opuszczać Ziemię Święta ze względu na włączenie pogan nieobrzezanych do swojej wspólnoty i z tego powodu byli traktowani jako ci, którzy profanują Ziemię Świętą. Osłabieni saduceusze po zburzeniu świątyni w 70 r. nie wywierali już poważniejszego wpływu na kształt życia narodu żydowskiego. Podobny los spotkał wspólnotę esseńską po zburzeniu przez Rzymian centrum ich życia duchowego w Qumran. Zatem środowisko faryzejskie oraz zelockie zażądało wyraźnej deklaracji po stronie narodu żydowskiego i przeciwko rodzącej się nowej drodze chrześcijańskiej traktowanej przez te środowiska jako sektę. Wspólnota Kościoła nie pozostała obojętna na doktrynalne zagrożenie ze strony środowiska faryzejsko - zelockiego i polemizując z nim żądała od swoich wyznawców jednoznacznego opowiedzenia się po stronie Chrystusa.
Tłum, który nie zna Prawa (o` o;cloj ou-toj o` mh. ginw,skwn to.n no,mon)
Określenie „tłum, który nie zna Prawa” prawdopodobnie odnosi się do am ha-arec (ludzie ziemi), którym ze względu na wykonywane codziennie czynności w zajęciach rolniczych trudniej było zachować przepisy rytualnej czystości.34 Wynikało to również z faktu skromnego wykształcenia. Stąd pogarda ze strony faryzeuszy, którzy reprezentowali elitę kraju w dziedzinie wykształcenia. Zamieszkiwali przede wszystkim Galileę35, co mogło być dodatkowym źródłem pogardy ze strony faryzejskich elit. Prawdopodobnie tłumnie przybywali na święto Namiotów, ze względu na zakończenie wszystkich prac polowych w porze jesiennej.
Uczniowie (maqhtai,)
Uczniowie Jezusa rozumiani są tutaj szerzej niż grono dwunastu. Po kryzysie galilejskim wielu z nich odchodziło, co świadczyło, że posiadają jeszcze niewystarczającą wiarę, by zrozumieć posłannictwo Jezusa.36
Mieszkańcy Jerozolimy (~Ierosolumi/tai)
Szacuje się, że Jerozolima za czasów Heroda Wielkiego mogła liczyć około 120 tys. mieszkańców.37 Struktura społeczna mieszkańców z pewnością była zróżnicowana, ale prawdopodobnie wszystkich przepełniała duma z obecności świątyni. Świątynia była również źródłem uświęcenia jej mieszkańców. Przestrzenie obecności Boga wzrastały od świata pogańskiego poprzez Ziemię Świętą do Jerozolimy i świątyni, w której miejsce najświętsze było dostępne tylko raz w roku w dzień Jom Kippur dla arcykapłana. Mieszkańcy Jerozolimy znajdowali się w hierarchii dosyć wysoko w stosunku do ludzi diaspory czy mieszkańców Galilei i z ich opinią liczyły się elity religijne.
Zwierzchnicy ( (7,26)
W Atenach archontami nazwano 9 najważniejszych urzędników, których zadania koncentrowały się wokół spraw sądowniczych, religijnych i ewentualnie wojskowych.38 W Jerozolimie kwestie sądownicze rozstrzygał sanhedryn i prawdopodobnie na ich opinię czekali ludzie w kwestii interpretacji wystąpienia Jezusa.
Faryzeusze (Farisai/oi)
Grupa faryzeuszy prawdopodobnie wyłoniła się z ruchu chasydzkiego (pobożni, wierni), których spotykamy w II w. przed Chr. 39 Z czasów wojny domowej za rządów Aleksandra Janneusza (103-76) pochodzą pierwsze wzmianki o peruszim, czyli faryzeuszach, a wiec „tych, którzy się odłączyli”.40 Józef Flawiusz szacuje ich liczbę na terenie Palestyny na ok. 6 tys., ale ich oddziaływanie jest o wiele szersze.
Trudno zdefiniować jednoznacznie środowisko faryzeuszy. Z pewnością możemy ich traktować jako ugrupowanie religijne, ale również jako formację polityczną. Z punktu widzenia przeciętnego członka narodu wybranego tych dwóch sfer życia nie można było całkowicie rozdzielić. Religijność oparta na Prawie nie mogła uniknąć porządkowania życia publicznego, a więc wchodzenia w sferę życia politycznego. Z punktu widzenia środowiska hellenistycznego można faryzeuszy traktować jako szkołę filozoficzną na równi ze stoicką, platońską czy pitagorejską. Szkoła preferowała styl życia oparty na Prawie, dążyła do jego komentowania i rozwijania doktryny w spójną naukę zasad postępowania (613 zasad). Szkoła posiadała wybitnych mistrzów Hillela i Szammaja oraz ich uczniów. Byli oni ekspertami w dziedzinie halachy, czyli w zakresie wszystkiego, co dotyczy sposobu wypełniania przykazań Bożych przepisanych w Torze.41 Faryzeusze w poglądach religijnych wyróżniali się wiarą w istnienie aniołów, w zmartwychwstanie ciał, oraz swoistą wolność człowieka, którego życiem kieruje opatrzność Boża.42 Praktykowali prosty styl życia oparty na przepisach czystości rytualnej, postach, przestrzeganiu szabatu i wypełnianiu dziesięciny.43 Tworzenie jednak wokół Prawa osłony, czyli przepisów, które już wcześniej informowały o grożącym niebezpieczeństwie przekroczenia Prawa doprowadziło do sformalizowania życia religijnego.
Nikodem (Niko,dhmoj)
Postać Nikodema pojawia się na scenie trzykrotnie: najpierw zadaje pytanie Jezusowi (J 3), później broni Go (7,50-52) i wreszcie pojawia się razem z Józefem z Arymatei, aby przygotować ciało Jezusa do pogrzebu (19,39). Reprezentuje część środowiska faryzeuszy, którzy sprzyjali nauce Jezusa, ale nie zdołali opowiedzieć się otwarcie za Jezusem.44
Kapłani (avrcierei/j) (7,45)
Kapłani pozostają wyraźnie w tle faryzeuszy jest to prawdopodobnie wynikiem sytuacji jaka powstała po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej. Wielu kapłanów z elit zginęło w powstaniu, a ci, którzy pozostali nie odgrywali już tak ważnej roli, ponieważ ustał kult w świątyni i kapłanom pozostało właściwie tylko błogosławieństwo. W czasach zatem redagowania ewangelii głównymi oponentami chrześcijan byli faryzeusze i uczeni w Piśmie i oni zostali wyeksponowani w tekście.
Strażnicy (u`phre,tai) (7,45-46)
Za czasów rzymskiej okupacji Palestyny obszaru świątyni pilnowały przynajmniej dwie różne grupy straży. Jedną stanowili rzymscy żołnierze stacjonujący w twierdzy Antonia, drugą członkowie ochrony zatrudnieni przez kapłanów pełniących służbę w świątyni.45 W tym przypadku chodzi o straż zatrudnioną przez kapłanów, których zadaniem było pilnowanie porządku w świątyni i pilnowanie żeby żaden poganin nie przekroczył kręgu świętego. Otwartość na słowa tej grupy ludzi służy ewangeliście do zacieśnienia kręgu odpowiedzialności za odrzucenie orędzia Jezusa do warstw wyższych środowiska żydowskiego.
Kobieta pochwycona na cudzołóstwie (gunh. evpi. moicei,a| kateilhmme,nhn)
Według Pwt 22,23-24 kobiety zamężne, które dopuściły się cudzołóstwa należało kamienować.46 Prawdopodobnie jednak Żydzi nie mogli wykonywać takiej egzekucji ze względu na zakaz rzymski. Jezus, zatem został postawiony między wyborem prawa żydowskiego lub rzymskiego.
Uwolnie z grzechu kobiety cudzołożnej może posiadać znaczenie symboliczne. Otrzymuje ona taki sam tytuł gunh, jak Maryja w Kanie Galilejskiej i w wydarzeniu pod krzyżem. Może nie jest zatem dziełem przypadku, że tytuł ten pojawia się również w centrum Ewangelii. Postać kobiety cudzołożnej może przypominać stan, w który wprowadziła nas Ewa, czyli stan grzechu. Maryja została zachowana od tego grzechu, dlatego tytuł gunh, otrzymuje już na początku Ewangelii, kobieta cudzołożna reprezentuje nasz stan, oczekujących na wyzwolenie z grzechu, które dokona się w momencie wywyższenia Jezusa na krzyżu, ale tereaz jest zapowiadane przez gest darowania win przez Jezusa.
Postać kobiety cudzołożnej jest umieszczona na tej samej lini proklamcji dzieła Jezusa, co postać Łazarza. Wskrzeszenie Łazarza zapowiada zmartwychwstanie i otwarcie dla nas przestrzeni życia wiecznego. Uwolnienie z grzechów kobiety cudzołożnej zapowiada nasze wyzwolenie z grzechu dzięki dziełu Jezusa.
a/ postacie tła akcji:
Jan nie wszystkie postacie powołuje na scenę w sposób bezpośredni, niektóre pozostają w tle akcji, ale ich obecność pozwala nam pełniej odczytać zadania głównych postaci akcji. Główną postacią tła akcji pozostaje Mojżesz (7,19-23), który jest reprezentantem prawa starotestamentalnego. Relacja pomiędzy Jezusowym orędziem, a prawem starotestamentalnym pozwala Janowi wyeksponować posłannictwo Jezusowe. Jezus uzdrawiając w szabat ukazuje się nam jako nowy prawodawca, który ma władzę interpretowania Prawa. W czasach mesjańskich oczekiwano przyjścia prawodawcy, który ogłosi prawo królestwa mesjańskiego. Jezus ogłasza to prawo, ale Żydzi nie są w stanie go przyjąć.
W tle akcji przywołani są również Grecy (7,35-36), którzy są reprezentantami świata pogańskiego. Spodziewano się, że w czasach mesjańskich wielu pogan będzie przyjmowało drogę prawa starotestamentalnego. W nadziejach tych bardziej jednak były ukryte pragnienia polityczne wielkiego królestwa mesjańskiego, niż rzeczywista przemiana serc pogan.
2. Miejsce akcji: Galilea - Judea - Jerozolima - Świątynia
Autor Ewangelii zaprasza nas do wędrówki teologicznej, od ziemi o mniejszym zakresie świętości, jaką jest Galilea do ziemi o większym stopniu uświęcenia, jaką jest Judea, aż po samą świątynię, w której jest obecny Bóg. Nie jest to jeszcze kres naszej wędrówki, w następnej odsłonie tej sceny znajdziemy się u stóp samego ołtarza, a więc dotkniemy szczególnej obecności Boga pośród ludzi.
Centralnym miejscem obchodów pierwszego dnia Święta Namiotów był dziedziniec kobiet. Był on wówczas oświetlony przez potężne świeczniki, a w jego obrębie odbywały się tańce i śpiewy związane z radosnym obrzędem czerpania wody (Sukkah 5,1-4).47 Ceremonia była uwieńczona gestem wylania wody na ołtarz
3. Czas akcji: Święto Namiotów48 () – Scenopagia()49 - obchodzone 15 -22 Tiszri (wrzesień/październik)50
Święto Namiotów było jednym z trzech głównych świąt w żydowskim roku liturgicznym, w Jerozolimie obchodzono je przez siedem51 lub osiem dni.52 W czasach Jezusa żydowscy pielgrzymi przybywali ze wszystkich stron Ziemi Świętej i diaspory, a więc z obszaru cesarstwa rzymskiego i ziemi Partów.53 Tradycją swą sięga do jesiennego święta związanego ze zbiorem plonów, przede wszystkim winobraniem. Było niejako dożynkami obchodzonymi na zakończenie rocznego cyklu wegetacyjnego, połączone ze złożeniem w darze plonów.54 Reminiscencją pierwotnego charakteru rolniczego święta może być gromadzenie czterech gatunków roślin: gałąź palmy (lulaw)55, gałązki mirtu i wierzby oraz owocu cytronu56, które związane razem służyły do wyrażenia radości poprzez wymachiwanie w czasie recytacji Hallelu (Ps 113 -118).57 Według tradycji rabinicznej gałązki symbolizowały dobre uczynki. Gromadzono je i przeglądano już pierwszego dnia święta (Kpł 23,40).58 Następnie w czasie recytacji Ps 118 noszono mirt, gałązki wierzby i palmy w prawej ręce, w lewej zaś etrog59 – owocującą gałązkę drzewa cytronu, symbolizujące żniwa.60 Później tradycja, cytron (etrog) symbolicznie uznawała za owoc drzewa poznania dobra i zła, a wraz z liściem palmy, gałązkami mirtu i wierzby również za symbol jedności Stwórcy i stworzenia.61 Na zakończenie święta siódmego dnia, uderzano gałązkami wierzby o ziemię. Wierzba była symbolem wody, a obrzęd ten towarzyszył modlitwom o deszcz, który miał zapewnić lepsze plony.62 W domach zwyczajowo wieszano gałązki granatu, symbolu urodzaju i wiecznego trwania narodu.63 Zwyczaj budowania szałasów był pamiątką pobytu narodu wybranego na pustyni i mieszkania w szałasach (Kpł 23, 34n).64 Był to też czas odnowienia przymierza, a w roku szabatowym król lub ktoś w jego zastępstwie odczytywał Torę.65 Po niewoli babilońskiej otrzymało znaczenie pokutne, było wołaniem do Boga, miało przypomnieć Jego wolę i władzę. Taką interpretację znajdujemy w ostatnich rozdziałach Ezechiela.66 Do wydarzeń na pustyni nawiązywała prawdopodobnie liturgia światła w Świątyni Jerozolimskiej. W ceremonii wieczornej zapalano lampy67 w złotych świecznikach na dziedzińcu kobiet (por. Sukka 5,2-4) wspominając w ten sposób ognisty słup, który prowadził naród wybrany przez pustynię (Wj 13, 21).68 Zachował się również zwyczaj przynoszenia procesyjnego z sadzawki Siloam69 źródlanej wody70, symbolu życia, którą następnie wylewano na ołtarz. Ceremonia (ofiara z wody) rozpoczynała się procesją do sadzawki Siloam, gdzie złoty dzban, mieszczący trzy log napełniano wodą. Kiedy dochodzono do Bramy Wodnej, grano. Następnie kapłan niosący wodę wchodził na Zbocze Ołtarza71 i zwracał się w swoją lewa stronę, gdzie były dwie srebrne misy, a każda miała otwór na kształt wąskiego dzióbka, jedna szerszy, a druga węższy, tak iż obie opróżniały się równocześnie. Ta od zachodu była do wody, a ta od wschodu była do wina.72 Gest wylewania wody przypominał Izraelowi, że Bóg jest źródłem wszelkiego życia.73 Obrzęd może nawiązywać do cudownego wyprowadzenia wody ze skały przez Mojżesza w czasie wędrówki przez pustynię (Wj 17,1-7).74 Następnie mógł być ubogacony przez teksty prorockie75, które włączono w czytanie Pisma podczas tego święta. Teksty prorockie Za 14 i Ez 47 zapowiadały, że strumienie wody żywej wypłyną ze Świątyni (według tradycji żydowskiej, spod kamienia węgielnego Świątyni), dając życie całej ziemi.76 Symbol wody życia może być też reminiscencją tekstu Księgi Rodzaju: „Z Edenu zaś wypłynęła rzeka, aby nawadniać ów ogród” (Rdz 2,10).
W Święto Namiotów obchodzono również pamiątkę narodzin Izaaka. Zaświadcza to Księga Jubileuszów XVI,2077 Postać Izaaka w szczególny sposób symbolizowała czas błogosławieństwa Bożego.
Wiele wskazuje na to, że w miesiącu Etanim, w siódmym miesiącu, a więc w kontekście Święta Namiotów (1Krl 8,2) obchodzono „królewskie święto Syjonu”, będące w równej mierze pamiątką założenia sanktuarium, co i pamiatką zaprowadzenia królestwa.78W tym kontekście Jezus może proklamować swoje posłannictwo mesjańskie jako kontynuację oczekiwań związanych z dynastią dawidową.
Woda (u[dwr)
Woda symbolizowała zwykle Torę (Prawo)79 lub mądrość w tekstach żydowskich, Jan sięga jednak do precedensu w Starym Testamencie, gdzie oznacza ona Ducha (Iz 44,3; Ez 36,24-27; Jl 2,28).80 Symbolizowała ona również błogosławieństwo Boże i Jego dary, których doświadczyć będzie można zawłaszcza w czasach mesjańskich.81 Należy zauważyć również analogię do daru wody od Boga na pustyni (Wj 17,1-7), dzięki której naród zachował życie. Myśl tę rozwija autor Ps 78,15-16, który interpretując dzieje narodu ukazuje wśród wielu interwencji Bożych znak wyprowadzenia wody ze skały.82 Psalm ten zaliczany jest do liturgii Świątyni i mógł być używany w liturgii odnowienia Przymierza z okazji Święta Namiotów.83 Wśród czterech cudów, jakie Bóg zdziałał dla Izraela podczas podróży przez pustynię autor Ps 105 wymienia wyprowadzenie wody ze skały (por. Ps 105,41).84 Zatem to wydarzenie było uobecniane liturgicznie w czasie Święta Namiotów i prowadziło do uświadomienia zgromadzonym, że źródłem życia jest Bóg. Do tego wydarzenia nawiązuje również prorok DeuteroIzajasz (48,21) zachęcając wychodzących z babilońskiej niewoli do ufności w opiekę Bożą, której przykładem było wyprowadzenie wody ze skały.85
Również filozofia stoicka znała zasadę sprowadzania aspektu działania bóstwa do symbolu zaczerpniętego z sił przyrody. Heraklit Alegoreta porządkuje stoickie interpretacje bóstw według ratio fisica wyrażonych w działaniu elementów fizycznych: wody, ognia, ziemi i powietrza.86
5. Kompozycja: dialog (spór)
Prawdopodobnym wzorem formy dialogowej dla autora czwartej Ewangelii mogły być hellenistyczne modele nauczania filozoficznego i religijnego. Zastosowanie techniki nieporozumienia w dialogu pozwala autorowi stopniowo rozwijać główne zagadnienie, aż do jego kulminacji w centralnej wypowiedzi. Charakterystyczną cechą Janowych dialogów jest zaakcentowanie sytuacji historycznej opisywanego zdarzenia.87 Warto zauważyć, ze w dialogach rzymskich akcja rozgrywa się najczęściej w czasie świąt, a wynikało to z faktu, że Rzymianin w dzień powszedni zajęty był sprawami państwowymi i nie miał czasu na dysputy naukowe i filozoficzne.88
6. Cel teologiczny:
Zostaliśmy zaproszeni do uczestnictwa w Jezusowym objawieniu się światu w czasie Święta Namiotów oraz negatywnej odpowiedzi na to objawienie ze strony narodu żydowskiego.89 Otwarcie się na nową formę obecności Jezusa wymaga postawy wiary. Ci, którzy nie będą mieli wiary nie znajdą Jezusa: „Będziecie Mnie szukać, a nie znajdziecie” (zhth,sete, me kai. ouvc eu`rh,sete,) (7,34.36). Postawa niewiary nawiązuje do odrzucenia Mądrości z Prz 1,28 (ynIn>auc'm.yI al{w> ynIn>rux]v;y) (zhth,sousi,n me kakoi. kai. ouvc eu`rh,sousin)LXX.90
Na wstępie ewangelista Jan wprowadził nas w czas akcji. Dowiedzieliśmy się, że zbliżało się Święto Namiotów (J 7,2). Następnie ujrzeliśmy postać Jezusa, którego posłannictwo nie jest jeszcze w pełni znane. Uświadamiają nam to w swej postawie bracia Jezusa. W Jerozolimie spotykamy Żydów, których postawa wskazuje na zamknięcie się na znaki czynione przez Jezusa. Kulminacją odrzucenia Jezusa staje się sojusz reprezentantów narodu Żydowskiego faryzeuszy i kapłanów. To właśnie ci, którzy powinni otworzyć się na działanie objawiające się Jezusa dążą do Jego aresztowania. Ich negatywna postawa pozwala uwypuklić tych, którzy otwierają się orędzie Jezusa. W pogardliwych słowach faryzeuszy wobec tłumu, który nie zna prawa (J 7,50) dostrzegamy am ha-arec, lud, który wsłuchuje się w słowo Jezusa. Podobną postawę otwarcia odczytujemy wśród prostych strażników, którzy twierdzą, że „Nigdy jeszcze nikt nie przemawiał tak, jak ten człowiek przemawia” (J 7,40). Jesteśmy uczestnikami uroczystości związanych ze Świętem Namiotów w czasie, którego liturgia wody przypominała wydarzenia na pustyni pod Massa i Meriba. Tam lud kłócił się z Mojżeszem, ale Bóg mimo negatywnej postawy ludu pozwolił Mojżeszowi wyprowadzić wodę ze skały. Teraz mimo negatywnej postawy przedstawicieli narodu, którzy szemrają (goggu,zw) przeciwko Jezusowi, słyszymy słowa: „Jeśli ktoś jest spragniony, a wierzy we Mnie – niech przyjdzie do Mnie i pije! Jak rzekło Pismo: Strumienie wody żywej popłyną z jego wnętrza” (J 7,37-38). Nadeszły więc czasy mesjańskie, ponieważ przyszła obfitość darów Bożych wyrażona w symbolu wody. Źródłem tych darów jest Jezus. Fragment 8,1-11 wydaje się uzupełnieniem z innego kontekstu, ale został dobrze w komponowany w tradycję Święta Namiotów i kończy się uwieńczeniem wyznania wiary w Jezusa w słowach nawróconej kobiety, która zwraca się do Jezusa poprzez tytuł o prerogatywach boskich: Panie ().
Każdy z nas może zaczerpnąć ze źródła wody żywej. Warunkiem jednak ugaszenia pragnienia jest nasza wiara, tak wiara kobiety doprowadziła do jej przemiany i wprowadziła ją na drogi nowego życia.
----------------------------------------
